اهمیت منتخب حیدرعلی کمالی از اشعار صائب چیست؟

رضا قیومی، استاد دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد در گفت‌وگویی مکتوب با دکتر شهاب درباره میرزا حیدرعلی‌ کمالی ابرقویی، نوشته است: میرزا حیدر علی کمالی ابرقویی- فرزند حاج محمد مهدی بلور فروش- شاعر، رمان‌نویس، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی و اجتماعی عهد مشروطیت است. تولد وی در سال ۱۲۵۰ خورشیدی در ابرکوه – که در آن روزگار از توابع استان اصفهان بود و اکنون از شهرستان‌های استان یزد به شمار می‌آید- روی داده است. در بیشتر تذکره‌ها از وی با عنوان حیدر علی کمالی اصفهانی نام برده‌اند. تخلص او در اشعارش کمالی بوده و سپس همین عنوان را برای نام خانوادگی خود برگزید.

کمالی در دوران کودکی به همراه خانواده از ابرکوه به اصفهان مهاجرت کرد و بنا به خواست پدر از سنین هشت، نه سالگی به مشاغلی همچون علاقه‌بندی، یراقبافی و مسگری گماشته شد، از این روی تا بیست و سه سالگی از آموزش خواندن و نوشتن و تحصیل علوم بی بهره ماند.

او چنانکه خود روایت کرده به همراه برادر بزرگترش در سن چهارده سالگی بازگشتی به ابرکوه و اقامت کوتاهی به مدت شش ماه در آن شهر داشته سپس به اصفهان مراجعت کرد و در سن پانزده سالگی با برادرش به تهران آمده مشغول کسب و کار شد.

کمالی در ضمن خاطراتی که از آن دوره زندگی اش نقل کرده به این نکته اشاره‌ای روشن دارد: «من در کودکی بسیار مایل به شنیدن افسانه‌ها و حکایات بودم و هر حکایتی که می‌شنیدم در خاطرم نقش می‌بست، به‌ویژه حکایات کتاب «هزار و یک شب» که برادرِ مهینِ من شب‌ها برایم می‌خواند و از آن میان قصه عزیز و عزیزه را نیز بیشتر دوست می‌داشتم. با آنکه سواد خواندن و نوشتن نداشتم از روی تصاویر کتاب، حکایت‌های آن را تشخیص می‌دادم.

سرانجام بر اثر شیوع بیماری وبا این دو برادر از تهران به قصد بازگشت به اصفهان راهی سفر شدند اما در میانه راه در سال ۱۳۱۱ هجری قمری در شهر قم برادر بزرگ کمالی چشم از جهان فروبست و میرزا حیدر علی تنها به اصفهان بازگشت و ناچار به درخواست پدرش با همسر برادر که دارای فرزند پسری دو ساله بود ازدواج کرد.

 او در ۲۳ سالگی در مدتی بسیار کوتاه خواندن و نوشتن را که مبتنی بر اشتیاق شخصی و تمرین و تکرار خودش بود آموخت، سپس راهی انجمن‌های ادبی اصفهان و محافل فرهنگی آن دیار شد. کمالی تحت تاثیر سبک و سلیقه آن روزگار به‌ویژه در اصفهان شیوه شاعران عراق و پارس را با اسالیب شاعران سبک هندی نظیر کلیم و صائب درآمیخته و در انجمن‌های ادبی اصفهان با گویندگانی نظیر آتش اصفهانی، میرزا محمد سُها و ابوالقاسم طرب اصفهانی که هر دو از فرزندان همای شیرازی بوده‌اند مجالست داشته است. ذوق و سلیقه ادبی کمالی در این مرحله که سنین بیست و سه تا سی سالگی را می‌گذرانده و در اصفهان نیز اقامت داشته آنچنان با سبک گویندگان هندی و سبک شاعران عراقی درآمیخته است که حتی در ادوار بعد نیز که به تهران آمد و تغییر تدریجی در اسلوب اشعارش به وجود آمد منتخباتی از اشعار صائب تبریزی تدوین کرد و در سال ۱۳۰۵ خورشیدی در تهران به چاپ رساند.

چرا منتخبات صائب تبریزی مهم است؟

چاپ این مجموعه از چند جهت دارای اهمیتی ویژه است که مهم ترین آنها پیشگامی کمالی در انتشار اشعار صائب تبریزی در ایران است که باعث آشنایی شاعران جوان ایرانی در آن دوران نظیر امیری فیروزکوهی، رهی معیری و… با سبک سروده‌های این شاعر بزرگ نازک خیال ایرانی است. جنبه دیگر ارجمندی کار کمالی در اثر نامبرده ارائه دیدگاهی سبک‌شناسانه درباره اشعار صائب تبریزی است که با توجه به تاریخ انتشار کتاب مزبور –بهمن ماه ۱۳۰۵- پیشاهنگی کمالی را در شناخت و توجه به دانش نوین سبک‌شناسی در آغاز قرن چهاردهم شمسی نشان می‌دهد.

میرزا حیدر علی کمالی در سال‌های آغازین حکومت مظفرالدین شاه قاجار از اصفهان به تهران مراجعت کرده و تا پایان عمر در این شهر زیسته است. او در آغاز ورودش به پایتخت به پیشه بلورفروشی روی آورد و به لحاظ فعالیت‌های اجتماعی به مجامع آزادی خواهان و مشروطه طلبان راه یافت و با سرودن اشعار سیاسی مهیّج به یاری آنان برخواست و بر خلاف دوره اول شاعری‌اش که در اصفهان گذشته بود و در آن دوران بیشتر غزل سرا بوده در دوره دوم شاعری در تهران شاعر راستین عهد مشروطیت است و مفاهیم و مضامین تازه نظیر آزادی، میهن، قانون و … را در قوالبی کهن مانند مثنوی، قصیده و مسمط ریخته و بدین صورت طرحی نو درانداخته است. وی حتی برخی از ترجمه‌های شاعران فرنگی را که توسط مترجمانی مانند یوسف اعتصام الملک و دیگران در نشریات بهار، دانشکده و ارمغان و غیره، منتشر می شده، منظوم کرده و در مطبوعات نامبرده به چاپ رسانده است.

کمالی در این دوره از زندگی در عرصه مبارزات سیاسی با دوستانی نظیر محمد رضا مساوات، سید ابراهیم کرمانی، شیخ احمد قزوینی و در حوزه مباحث علمی و فرهنگی با بزرگانی نظیر ادیب الممالک فراهانی، علی اکبر دهخدا، ملک الشعرای بهار، عارف قزوینی، ایرج میرزا و همچنین پژوهشگران برجسته‌ای مانند سعید نفیسی و بدیع‌الزمان فروزان‌فر معاشرت داشته و در انجمن‌های ادبی دانشکده، انجمن ادبی ایران و غیره حضور فعال و گسترده‌ای داشته است تا جایی که اشعار و مقالات ادبی وی در بیشتر نشریات آن دوران منتشر شده است.

کمالی در راستای کارکرد های سیاسی و اجتماعی خود در سال ۱۲۸۹ خورشیدی روزنامه‌ای به نام پیکار تاسیس کرد که ارگان حزب اجتماعیون اتحادیون بود و رجالی نظیر منصور السلطنه عدل و دهخدا در این نشریه با وی همکاری داشته اند اما این مجله پس از انتشار چند شماره به دستور ناصرالملک –نایب السلطنه احمد شاه قاجار- توقیف شد.

کمالی در سال‌های پس از مشروطه مغازه‌ای چای فروشی در خیابان لاله زار تهران داشته که مجمع نشست‌های ادبی و دیدار او با دوستانش بوده است. توصیفاتی از این محافل دوستانه و ادبی و هنری در خاطره‌نگاری‌های بزرگانی چون علی اصغر حکمت، سعید نفیسی و به‌ویژه پیشوای شعر نو -نیما یوشیج- و در اشعاری طنزآمیز از ایرج میرزا موجود است.

کمالی علاوه بر شعرا و نویسندگان بزرگ با موسیقی‌دانان نامداری مانند میرزا حسین قلی، درویش‌خان و علی‌نقی وزیری مجالست داشت. از جمله شواهدی که گواهی است بر این مدعا آهنگ‌های وزیری بر مسمط معروف «به برادرزادگان من» و مارش سرود مدارس و غیره است که در آثار متعددی همچون کتاب «سرگذشت موسیقی ایرانی» و «هدیه دوستانه» نام برده شده است.

رضا قیومی ابرقوئی درباره ساخته‌های کلنل علی‌نقی وزیری بر روی اشعار حیدرعلی کمالی هم گفت:  بنا به پیشنهاد محمد صادق اسحاقی ابرقوئی، دوست دیرین و هنرمندم در عرصه موسیقی ایرانی این آثار پس از جمع‌آوری و  بررسی‌های لازم مجددا برای ارکستر تنظیم و بعبارتی بازسازی و بازخوانی و در قالب یک آلبوم همراه با پارتیتورها منتشر خواهد شد. 

محمد صادق اسحاقی، خواننده و سرپرست گروه هنر و موسیقی نای طی چندین سال  آشنایی با اشعار و آثار حیدر علی کمالی در حال طراحی آواز بر روی برخی دیگر از اشعار  و ابیات این شاعر و نویسنده ارزشمند کشورمان است. این پروژه نیز  با قطعاتی در قالب تصانیف و آوازهایی به صورت لوح فشرده و توسط گروه «هنر و موسیقی نای» طی کنسرت‌هایی در شهرهای ابرکوه،یزد و تهران اجرا خواهند شد. امید که این کوشش‌ها در آینده‌ای نه چندان دور به سرانجامی مطلوب برسد.

 این استاد دانشگاه همچنین درباره کارکرد کمالی در نهادهای مدنی، علمی و سیاسی در دوره پهلوی اول هم گفت: یادکرد این موارد ضروری است. الف: کمالی در نخستین فرهنگستان غیر دولتی ایران که با نام « آکادمی ادبیات و صنایع ظریفه» در دهم فروردین ۱۳۰۵ بنا شد،حضوری فعال داشت و در چندین جلسه از طرف شورای آکادمی به ریاست این مجمع انتخاب شد. کارکرد دیگر وی حضور در جشن هزاره فردوسی است که در شانزدهم مهرماه ۱۳۱۳ به مناسبت هزارمین سال تولد فردوسی در تهران برگزار شد و کمالی در کنار بزرگانی مانند عباس اقبال آشتیانی، ملک الشعرای بهار و مستشرقینی نظیر هانری ماسه در این مراسم حضور داشته و با سرودن شعری در قالب مثنوی در ستایش فردوسی به دریافت یک قطعه نشان فردوسی نایل شد.

 فعالیت دیگر کمالی در دوره نمایندگی مجلس شورای ملی در ادوار نهم و دهم در زمان پهلوی اول است که تا سال ۱۳۱۵ خورشیدی ادامه داشته و پس از آن بر اثر سکته و فلج شدن بدنش از فعالیت های سیاسی و اجتماعی به ناچار دست کشید و تا پایان عمر -۲۸آبان ۱۳۲۸- در گوشه انزوا زیست.

آثار و تالیفات حیدرعلی کمالی به این شرح است:

 ۱- دیوان اشعار کمالی نخستین بار در سال ۱۲۹۹ خورشیدی در استانبول به کوشش و با مقدمه احمد خان ملک ساسانی به چاپ رسید.

۲- نخستین رمان تاریخی کمالی با عنوان «مظالم ترکان خاتون» نخست در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در مجله آینده منتشر گردید و یک سال بعد به صورت کتاب مستقلی به چاپ رسیده است.

۳- دومین اثر مهم و معروف کمالی در نوع رمان تاریخی با عنوان «لازیکا» نخستین بار در سال ۱۳۰۹ به چاپ رسیده است. نویسنده در این رمان کوشیده است که با بهره گیری از جریان سره نگاری، زبانی پاک را در نگارش داستان به کار برد.

۴- نخستین منتخبات صائب تبریزی در ایران در بهمن ماه سال ۱۳۰۵

 همچنین اشعار و مقالات متعدد ادبی که در نشریات ادوار مشروطه و پهلوی اول به چاپ رسیده. برخی از این اشعار در دیوان وی موجود نیست. امید است این مهم توسط پژوهشگران حوزه ادبیات به انجام برسد.

آثار منتشر شده از رضا قیومی درباره کمالی:

 ۱- گزیده اشعار به همراه زندگی نامه و بررسی اشعار کمالی ابرقویی با عنوان به برادرزادگان من، انتشارات اندیشمندان یزد

۲- نقد و تحلیل آثار و افکار حیدر علی کمالی ابرقویی با عنوان گمشده ای در غبار سیاست با مقدمه استاد دکتر یدلله جلالی پندری، نشر روزگار

 ۳- نخستین منتخبات اشعار صائب در ایران با انتخاب حیدرعلی کمالی و با نگرشی بر زندگی، احوال و آثار کمالی به کوشش رضا قیومی، نشر روزگار.

پایان خبر دکتر شهاب