حسن انوری؛ فرزند خلف دهخدا و معین

در مراسم نکوداشت حسن انوری، درباره ویژگی های این استاد زبان فارسی گفته شد و از «فرهنگ سخن» او به عنوان کاری کارستان یاد شد.

به گزارش دکتر شهاب، مراسم نکوداشت حسن انوری، استاد زبان فارسی روز پنجشنبه 24 خرداد در کانون زبان فارسی موقوفات افشار با حضور ژاله آموزگار، علی اشرف صادقی، حسن انوری، محمدرضا شفیعی کدکنی، مصطفی محقق داماد، محمود عابدی، محمدرضا نصیری، مسعود جعفری جزی و وحید عیدگاه طرقبه ای برگزار شد.

در ابتدای مراسم، ویدیو سخنرانی ایرج افشار در مراسم جشن رونمایی «فرهنگ سخن»، اثر حسن انوری  که در 25 بهمن 1381 برگزار شده بود، پخش شد. در ادامه کلیپی از سخنان محمدرضا شفیعی کدکنی درباره حسن انوری پخش شد که در آن شفیعی کدکنی درباره او گفته است: «حسن انوری فرزند راستین دهخدا و معین است.»

انوری پاسدار زبان فارسی

 سپس آیت الله مصطفی محقق داماد، حقوق دان، مجتهد و عضور شورای تولیت بنیاد موقوفات محمود افشار  در سخنانی گفت: در بقای یک زبان عناصر زیادی نقش دارند اما دو عنصر «استوانه ها و عمودهای زبان» و «پاسداران و حافظان زبان» نقش مهم تری را ایفا می کنند.

او با بیان اینکه قرآن مجید، استوانه محکم زبان عربی است، توضیح داد: این حرف که ادبیات عربی بر اساس قرآن نوشته شده درست نیست؛ بلکه زمان نزول قرآن، فصاحت آن بوده که زبان عربی را تحدی می کرد. قرآن تا یک قرن پیش هم، استوانه محکمی برای ادبیات عرب بود و کسی از لسان قرآن تجاوز نمی کرد؛ درواقع ادیب کسی بود که با ادبیات قرآن حرف می زد اما از آغاز قرن اخیر،در حدود سال 1904 میلادی با تالیف «فرهنگ المنجد» که توسط یک کشیش دگم و متعصب نوشته شده، نهضت عرب مسیحی برای ادبیات عربی شروع شد. الان در مصر کسی به زبان قرآن، عربی صحبت نمی کند. اگر شما در آن کشور به زبان قرآن صحبت کنید، آن ها متوجه حرف شما نمی شوند زیرا لغت ها و اصطلاحاتی به کار می برند که در قواعد سنتی زبان عربی وجود ندارد. این انحراف از استوانه قرآن در زبان عربی شکل گرفته است.

محقق داماد در ادامه با نام بردن از سعدی، فردوسی و حافظ به عنوان ستون های زبان فارسی، اظهار کرد: پاسداران و حافظان زبان هستند که با تحقیق و نوشتن و کار کردن درباره زبان، آن را محافظت می کنند، بدون شک و تردید استاد انوری یکی از پاسداران زبان فارسی است. کاری که استاد انوری در فرهنگ سخن انجام داده، کاری هنگامه و کاری است کارستان.

 شانس زبان فارسی

 او با اشاره به زبان مادری انوری که زبان ترکی آذربایجانی است، خاطرنشان کرد: از شانس زبان فارسی است که محققان، پژوهشگران و پاسداران بزرگی از میان آذربایجانی ها داریم؛ استادشهریار، مرتضوی، انوری، علامه طباطبایی و دیگران آذری زاده هایی هستند که برای زبان فارسی کار کرده اند.  

آیت الله محقق داماد، با اشاره به تصحیح حسن انوری از کتاب «نصاب الصبیان» ابونصر فراهی، گفت: ممکن است با  این حرف من موافق نباشید، به نظرم استاد  فاضل زبان فارسی کسی است که اول عربی را خوب بداند یعنی با زبان و لغت عربی آشنا باشد و ریشه های واژه ها را بداند. اشکالی که در دانشگاه ها و مدارس ما وجود دارد این است که دانش آموزان و دانشجویان زبان عربی نمی دانند و بعد استاد زبان فارسی می شوند. یکی از استادان فاضل زبان فارسی که به زبان عربی هم مسلط است، استاد انوری است.  

او در پایان اظهار امیدواری کرد که مردم زبان فارسی را حفظ کنند و نسبت به آن تعصب داشته باشند زیرا این زبان مایه وحدت ملی ماست و اقوام مختلف ایرانی را به هم نزدیک کرده است.

در ادامه، کلیپی از حسن انوری درباره تدوین کتاب های درسی در دهه 1440 پخش شد.

کار عظیم حسن انوری

علی اشرف صادقی، زبان شناس و استاد زبان فارسی نیز در این مراسم از دوستی 60 ساله شان گفت که از زمان دانشجویی و کار در مرکز لغتنامه دهخدا آغاز شده است.  

 او سپس درباره نحو ورود خود به لغتنامه دخدا و جدا شدن از آنجا به خاطر تحصیل در فرانسه گفت.

صادقی در ادامه به تدوین کتاب های درسی توسط انوری اشاره کرد و گفت: او با حسن انتخاب، زبان خوب و نثر فصیح و در نظر گرفتن اقتضاعات زمان، مطالبی را در کتاب های درسی بچه ها گنجانده بود.  

 این زبان شناس با اشاره به تحقیقات انوری درباره حافظ افزود: معمولا این کار چند جلدی  انوری و دیگر کارهایش در مقابل کار عظیم فرهنگ سخن رنگ می بازد. انوری با استفاده از تجربیاتی که در تدوین لغتنامه دهخدا داشت به این کار بزرگ دست زد. باید به این نکته اشاره کنم که برخلاف تصور عموم که مرحوم دهخدا یادداشت مجلدات لغتنامه را آماده کرده بود، چنین چیزی واقعیت ندارد. دهخدا یکسری فیش و یادداشت های پراکنده داشت؛ مثلا در بالای فیش  کلمه ای نوشته و بعد یک شاهد از فردوسی نقل و گاهی معنی کرده بود. ما مولفان این واژه ها را با فرهنگ های مختلف و متون کهن مقایسه کرده و معنا را استخراج می کردیم و با شواهد متعددی تطبیق می دادیم. اگر در تالیف لغتنامه، اشتباهاتی وجود دارد، در واقع اشتباه مولفان است. من جوان 20 ساله ای بودم که مولف لغتنامه شدم. خاطرم هست به دکتر شهیدی گفتم به بنده یاد بدهید که چگونه  حرف «گ» را تنظیم کنم با لحن خاص خود گفت: «آقای پروین گنابادی و جعفرشعار هستند، اگر سوالی دارید بپرسید و رفع اشکال کنید.» به این ترتیب فرهنگ نویس شدم.

 او ادامه داد:در ان زمان استاد معین دید که لغتنامه دهخدا، فرهنگ امروزی نیست،  شاید به کار محققان بیاید اما برای عموم مناسب نیست پس دست به کار تدوین فرهنگ فارسی شد. فرهنگ استاد معین به همان شیوه های قبل نوشته شد و کار نوتری نبود. هرچند قصد داشت فرهنگ مفصلی را تدوین کند که عمرشان کفاف نداد. انوری با این اندوخته و هوشمندی دست به کار تالیف فرهنگ بزرگ سخن زد و انتشارات علمی به سرپرستی علی اصغر علمی این فداکاری را کرد و هزینه اش را تقبل کرد.  

 پایان هر حرف لغتنامه، یک بستنی

 صادقی سپس گفت: قرار بود فرهنگ سخن در 3 سال تمام شود اما معلوم بود به هیچ وجه در این زمان ممکن نیست و در نهایت در هشت سال به انجام رسید. خب، آقای علمی که قرار بود هزینه ها را بپردازد از طولانی شدن آن ناراضی بود. یک روز علمی آمد و گفت کار تعطیل شود، من نمی توانم. انوری ناراحت شد و با واسطه هایی چون آقای استاد شفیعی کدکنی قرار شد، کار لغتنامه ادامه یابد. آقای علمی گفت باید بگویید هر حرف مثلا در چه سال و ماه و روزی تمام می شود. استاد انوری هر حرف که تمام می شد به عنوان پاداش به مولفان بستنی می داد.  «فرهنگ سخن» به شیوه فرهنگ نویسی های معتبر غربی تهیه شده است درحالی که فرهنگ معین و دهخدا شیوه معین نداشتند. همچنین اساس فرهنگ سخن، زبان فارسی معاصر است که در کنار آن از زبان متون گذشته استفاده شده و لغات و ترکیباتی گنجانده شده است.  
 علی اشرف صادقی با اشاره به سخنان آیت الله محقق داماد درباره زبان عربی، گفت: تحویل زبان عربی از قرن اول هجری شروع شده و در قرن دوم هجری زبان عربی دیگر چیزی نبود که در قرآن منعکس شده است. زبان عربی سریع تحول کرد که بعدها یک عامل را استاندارد و معیار، معین کردند.  البته قرآن به لهجه قریش نازل شده که با زبان مکی تفاوت هایی داشت. در لهجه قریش، همزه از بین رفته بود. قرآن نیز ابتدا فاقد همزه بود که بعد حدیثی در این زمینه ساختند.

 او افزود: زبان عربی کلاسیک، در واقع یک زبان قراردادی است که بر اساس ادبیات قبل از اسلام و قرآن و آنچه مکتوب شده، شکل گرفته است. زبان عربی به دلیل فتوحات در جغرافیایی گسترده به سرعت در حال تحول بود و گویش های متعددی از غربی ترین نقطه آفریقا تا خاورمیانه وجود به وجود آمد به نحوی گویش مراکشی، 80برای  درصد ساکنان عراق نامفهوم است اما یک زبان قراردادی دارند که بر اساس آن می نویسند و شعر می گویند، در رادیو و تلویزیون اخبار می گویند.

 صادقی در پایان تاکید کرد: زبان فارسی خوشبختانه از قرن چهارم تا امروز کم تحول یافته است. این از خوشبختی ما ایرانی هاست که زبان مان کم تحول پیدا کرده است. آثار سنایی و بیهقی و شاهنامه با توضیح برخی لغات شاذ، برای عموم مفهوم می شود. البته با نهضت احیای زبان فارسی به ویژه واژه گزینی، جان تازه ای در کالبد این زبان دمیده شد.

دلیران آذربایجانی

بهرام پروین گنابادی، استاد زبان فارسی در ادامه مراسم به معنای تجدد از نگاه حسن انوری پرداخت و گفت: در زمانه ای که همه فکر می کردند با تغییر راس قدرت، همه چیز تغییر می کند، امثال آقای انوری به تعلیم و تربیت توجه کردند و نگاه تغییر از بالا را نداشتند.  

 او همچنین یادآور شد: هرجا درباره زبان فارسی و ایران صحبت شود، آقای دکتر انوری با تمام گرفتاری هایی که دارد اولین نفری است که در آنجا حاضر می شود. بسیج خلخالی در شعری می گوید: «من آن خاک بلاخیز و بلاگردان ایرانم من آذربایجانم پرورشگاه دلیرانم»؛ آذربایجان دلیران زبان فارسی را پرورش داده است.

در ادامه دوباره کلیپی از حسن انوری درباره دهخدا و همکاری اش با موسسه دهخدا، برای حاضران پخش شد.  

 مثبت نگری انوری
 

محمد شادرو، استاد دانشگاه، از شاگردان و  همکاران انوری در فرهنگ سخن،  با خوانش شعری از ایرج میرزا درباره معلم به بحث خوش بینی و بدبینی اشاره کرد و گفت: درباره اخوان ثالث می گفتند، او بدبین است و به این موضوع شهرت داشت که اخوان گفته بود «نه خوش بینم نه بدبینم، من شد و هست و شود بینم» که به معنای واقع بینی است؛ یکی از فضایل اخلاقی استاد انوری خوش بینی و مثبت نگری او است. برای بسیاری بازنشستگی، پایان کار است اما برای استاد انوری چنین نبود و کار کارستانی شروع کرد.

او سپس درباره آشنایی اش با انوری حدود 40 سال قبل و زمانی که دانشجو بوده اشاره کرد درباره خاطرات آن دوران و تجربه نخستین آزمون سطح بندی که انوری در کلاس درس می گرفت و بعد درباره همکاری اش در تدوین فرهنگ سخن، صحبت کرد.

شادرو در پایان خاطرنشان کرد: برای استاد انوری نه تنها عمر جاودانه پیش بینی می کنم بلکه عمر جاودانه آرزو می کنم. نام نیکو عمر جاودانه  است.

 انوری معلمی پیشرو

حیدر قمری، استاد دانشگاه و همکاران فرهنگ سخن نیز در این مراسم، انوری را مربی و معلی پیشرو خواند که سنت های رایج آموزشی را از یاد برد.

او ویژگی های انوری را اینگونه برشمرد؛ فردی انسان دوست، برابری طلب، نجیب، یک رنگ، متعادل و ظیفه شناس.

قمری به رفتار و کلاس های درس انوری اشاره کرد و گفت: سه ویژگی از استاد انوری می توانم نام ببرم که اگر امروزه فردی این سه ویژگی را رعایت کند، جزو  افراد پیشرو در آموزش و معلمی موفق خواهد بود؛ درس اول معلم، رهبر آموزشی است که باید اطلاعات بدهد و راهنما و راهبر خوب باشد. دوم تاکید او بر پیشخوانی مطالب که این مسیله جزو روش های جدید آموزشی است و سوم اینکه آزمون و ارزشیابی در خدمت تعلیم باشد.

این استاد دانشگاه یادآور شد: از ویژگی بارز انوری نظم و انضباط مثال زدنی اوست. خود او پیش از کلاس آمادگی لازم را داشت و تاکید می کرد بدون مطالعه سر کلاس نروید. هدف های آموزش برای استاد انوری مهم بود و محتوای آموزشی را پیشاپیش معلوم می کرد و سراغ حواشی نمی رفت. انوری، استاد پرکارب است که در امر آموزش خلاق و نوآور بود.

در این مراسم پیام انجمن ویراستاران ایران خوانده شد و اکرم سلطانی نیز در سخنانی مکتوب درباره همکاری اش با حسن انوری گفت.

 به گفته او، انوری در عین صلابت و جدیت، بسیار مهربان، وفادار، استوار در تصمیم، شکیبا و عاشق ایران و زبان فارسی است اما با این همه آثار با چشمانی اشکبار می گوید، متاسف است آنطور که باید نتوانسته به وطن خدمت کند.

حسن انوری نیز در پایان مراسم گفت: چند روز پیش خانم سلطانی با آقای تهران آمدنده خانه ما و پرسیدند بین همه کتاب هایتان کدام کتاب را بیشتر دوست دارید، گفتم «متن های خواندنی برای کودکان» را، زیرا همه کتاب ها با عقل و عشق آمیخته بودند اما این کتاب با عشق نوشته شده است.

 او در ادامه ماجرای تدوین کتاب های درسی و آوردن داستان جبار باغچه بان و آلبرت شوایتزر را در کتاب های درسی شرح داد و در پایان گفت: زمانی که خانم سلطانی  گفتند زمانی که داستان آلبرت شوایتزر را می نوشتید چه حال و احساسی داشتید، گفتم  از انسان بودن خود خجالت می کشیدم.

پایان خبر دکتر شهاب