شرایط پذیرفتن بچه از پرورشگاه

پذیرش فرزند از پرورشگاه، که اغلب با عنوان فرزندخواندگی شناخته می شود، راهی مقدس برای تشکیل خانواده و اعطای فرصتی دوباره به کودکانی است که از نعمت سرپرستی والدین محروم بوده اند. این فرآیند، هرچند سرشار از مهر و امید است، اما نیازمند آگاهی دقیق از مجموعه ای از شرایط قانونی، اداری و روانشناختی است. در ایران، سازمان بهزیستی کشور متولی اصلی این امر خطیر است و متقاضیان باید مراحل مشخصی را برای احراز صلاحیت خود و دریافت سرپرستی طی کنند تا آینده ای امن و سرشار از آرامش برای فرزندان بی سرپرست یا بدسرپرست رقم بخورد.

سفری است که با عشق آغاز می شود و با تعهد ادامه می یابد، تعهدی که نه تنها زندگی یک کودک را دگرگون می سازد، بلکه افق های تازه ای به زندگی سرپرست یا زوجین سرپرست می بخشد. آگاهی از جزئیات این مسیر، از شرایط اولیه متقاضیان گرفته تا نکات حقوقی پس از سرپرستی، کلید موفقیت در این راه پرفراز و نشیب است. این مقاله به عنوان راهنمایی جامع، سعی دارد تمامی ابعاد فرزندخواندگی در ایران را، با تأکید بر قوانین و رویه های جاری، برای کسانی که قصد ورود به این تجربه عمیق و ارزشمند را دارند، روشن سازد.

فرزندخواندگی در ایران؛ تعاریف و اهمیت

فرزندخواندگی، پدیده ای ریشه دار در فرهنگ و تاریخ بشر، از دیرباز راهی برای حمایت از کودکان نیازمند و پاسخگویی به عطش والدین برای داشتن فرزند بوده است. در ایران، این سنت دیرینه با ورود قوانین مدون و مشارکت نهادهایی چون سازمان بهزیستی، شکلی رسمی تر و سازمان یافته به خود گرفته است.

فرزندخواندگی چیست؟ (تعریف حقوقی و اجتماعی)

فرزندخواندگی از منظر حقوقی، به معنای اعطای سرپرستی کودکان بی سرپرست یا بدسرپرستِ تحت حمایت سازمان بهزیستی به خانواده های متقاضی واجد شرایط است. این تعریف بر پایه قانون جاری «حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست» استوار است. این فرآیند، تفاوتی اساسی با مفاهیمی چون «سرپرستی موقت» یا سایر انواع نگهداری دارد، زیرا در فرزندخواندگی، رابطه ای دائمی و شبه خانوادگی بین کودک و سرپرستان او برقرار می شود که هدف نهایی آن، ایجاد یک محیط خانوادگی پایدار و حمایتی برای رشد و بالندگی کودک است.

در تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام نیز، داستان هایی نظیر سرپرستی حضرت موسی توسط آسیه (همسر فرعون) که در آیه نهم سوره قصص به آن اشاره شده، یا ماجرای یوسف که عزیز مصر او را به فرزندی پذیرفت، نشان دهنده سابقه این موضوع در پیش از اسلام است. این ریشه های تاریخی و فرهنگی، زمینه ساز پذیرش اجتماعی و قانونی فرزندخواندگی در جامعه ایرانی شده است.

اهمیت و فلسفه فرزندخواندگی

فلسفه وجودی فرزندخواندگی، فراتر از یک اقدام قانونی صرف است و ابعاد عمیق انسانی، اجتماعی و روانشناختی دارد. نخستین و مهم ترین هدف آن، تأمین آینده ای روشن و تضمین حقوق اساسی کودکانی است که به هر دلیل از حمایت والدین طبیعی خود محروم مانده اند. قرار گرفتن در یک محیط خانوادگی امن و پرمهر، تأثیر شگرفی بر سلامت روان و رشد عاطفی کودک دارد و او را از آسیب های احتمالی زندگی در مراکز نگهداری دور می سازد.

همچنین، فرزندخواندگی پاسخگوی نیازهای عمیق عاطفی و اجتماعی زوجین فاقد فرزند است که آرزوی تجربه پدر و مادری را در دل دارند. این اقدام، نه تنها به تشکیل یک خانواده گرم و پویا منجر می شود، بلکه نقش مهمی در کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از بی سرپرستی کودکان ایفا می کند. از دیدگاه اجتماعی، فرزندخواندگی فرصتی برای جامعه است تا مسئولیت پذیری خود را در قبال آسیب پذیرترین اعضای خود، یعنی کودکان، به اثبات برساند و از رشد نسلی بالنده و متعهد حمایت کند.

چه کسانی می توانند فرزندخوانده بپذیرند؟ (شرایط متقاضیان)

برای کسانی که رؤیای داشتن فرزند از طریق فرزندخواندگی را در سر می پرورانند، شناخت دقیق شرایط و ضوابط قانونی یک گام اساسی است. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، به تفصیل به این موارد پرداخته است.

شرایط عمومی و قانونی متقاضیان (ماده ۵ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست)

متقاضیان سرپرستی باید مجموعه ای از شرایط عمومی را احراز کنند تا صلاحیت آن ها برای پذیرش مسئولیت یک کودک مورد تأیید قرار گیرد. این شرایط، که توسط مددکاران اجتماعی و دادگاه ها به دقت بررسی می شوند، تضمینی برای آینده مطلوب فرزند است.

• تابعیت ایرانی: متقاضیان باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند. در برخی موارد و با شرایط خاص، افراد مقیم خارج از کشور نیز می توانند از طریق سفارتخانه ها اقدام کنند.
• اعتقاد به یکی از ادیان رسمی کشور: باور به یکی از ادیان رسمی مورد تأیید قانون اساسی (اسلام، مسیحیت، یهودیت، زرتشت) ضروری است.
• صلاحیت اخلاقی و عدم حجر: متقاضیان باید از نظر اخلاقی در وضعیت مناسبی قرار داشته باشند و دارای صلاحیت های لازم برای تربیت فرزند باشند. همچنین، نباید محجور باشند (یعنی از نظر قانونی، عقل و رشد کافی برای اداره امور مالی و زندگی خود را داشته باشند).
• نداشتن محکومیت جزایی مؤثر: سابقه کیفری مؤثر و سوء پیشینه، یکی از موانع اصلی در این مسیر است.
• عدم اعتیاد: عدم اعتیاد به هرگونه مواد مخدر، روان گردان و الکل، از شروط اساسی است که معمولاً با ارائه گواهی های لازم احراز می شود.
• سلامت جسمی و روانی: متقاضیان نباید به بیماری های صعب العلاج، واگیردار یا بیماری های روانی حاد مبتلا باشند که مانع از ایفای نقش پدری و مادری شود. این موضوع با تأیید پزشکان متخصص و روانشناسان معتمد بهزیستی بررسی می گردد.
• تمکن مالی قابل قبول: توانایی تأمین نیازهای مادی و زندگی آبرومندانه برای کودک، از جمله مسکن مناسب، پوشاک، غذا و هزینه های تحصیل و درمان، ضروری است.
• توانایی لازم برای تربیت و نگهداری: متقاضیان باید از توانایی های لازم برای تربیت، رشد و حمایت همه جانبه از کودکان و نوجوانان برخوردار باشند. این توانایی ها در طول مصاحبه های مددکاری و روان شناسی ارزیابی می شود.

گروه های متقاضی و اولویت های قانونی

قانون، برای گروه های مختلف متقاضیان، اولویت هایی را در نظر گرفته است تا عدالت و مصلحت کودک به بهترین شکل رعایت شود:

1. اولویت اول: زن و شوهری که حداقل پنج سال از تاریخ ازدواجشان گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده اند. این عدم توانایی باید با تأیید پزشکی قانونی (و در ادامه تأییدیه پزشک متخصص زنان و زایمان) احراز شود. در این گروه، حداقل سن یکی از زوجین باید بیش از سی سال باشد.
2. اولویت دوم: زن و شوهر دارای فرزند، به شرط آنکه حداقل یکی از آن ها بیش از سی سال سن داشته باشد. این گروه در صورتی می توانند فرزندخوانده بپذیرند که متقاضی واجد شرایط در اولویت اول وجود نداشته باشد یا کودک مورد نظر دارای شرایط خاصی باشد که متقاضیان اولویت اول تمایلی به پذیرش آن ندارند.
3. اولویت سوم: دختران و زنان بدون شوهر که حداقل سی سال سن دارند. این افراد منحصراً حق سرپرستی فرزندان اناث (دختر) را خواهند داشت.

استثنائات: در مواردی که پزشکی قانونی عدم امکان فرزندآوری زوجین را به طور قطعی تأیید کند، شرط پنج سال از تاریخ ازدواج اعمال نخواهد شد. همچنین، گاهی برای پذیرش کودکان با سن بالاتر، کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص، اولویت های ویژه ای در نظر گرفته می شود تا این کودکان نیز شانس تجربه زندگی خانوادگی را داشته باشند. در نهایت، یابنده کودک نیز در صورت احراز صلاحیت، می تواند از اولویت برخوردار شود.

موانع و دلایل رد درخواست فرزندخواندگی

گاهی با وجود نیت پاک متقاضیان، به دلیل عدم احراز برخی شرایط، درخواست فرزندخواندگی رد می شود. این تصمیمات معمولاً برای حفظ مصلحت عالیه کودک اتخاذ می گردند.

• عدم احراز هر یک از شرایط عمومی: همان طور که پیش تر ذکر شد، هرگونه نقص در شرایطی مانند تمکن مالی، سلامت جسمی و روانی، یا وجود سوءپیشینه، می تواند منجر به رد درخواست شود.
• نتایج منفی در ارزیابی های روان شناسی و مددکاری: گاهی مصاحبه ها و بازدیدهای مددکاری نشان دهنده عدم آمادگی روانی، ثبات عاطفی ناکافی یا ناهماهنگی در محیط خانواده برای پذیرش یک کودک است.
• تأثیر منفی محیط خانه یا شرایط اجتماعی: اگر مددکاران تشخیص دهند که محیط خانه از نظر فرهنگی، اجتماعی یا ایمنی برای کودک مناسب نیست، درخواست رد خواهد شد.
• اعتراض به فرآیند اداری: سیستم ملی فرزندخواندگی (adoption.behzisti.net) با هدف شفافیت و عدالت طراحی شده است. متقاضیان در صورت اعتراض به روند بررسی پرونده خود، می توانند از طریق سامانه های ارتباطی سازمان بهزیستی (مانند دیدبان بهزیستی و شماره ۱۴۸۲) پیگیری کنند. با این حال، باید در نظر داشت که فرآیند فرزندخواندگی با پیچیدگی های خاص خود همراه است و تفاوت در شرایط هر متقاضی می تواند منجر به تفاوت در مدت زمان انتظار و نتیجه شود. سازمان بهزیستی تأکید دارد که این فرآیند بر پایه اصول عدالت و شفافیت بنا شده و هرگونه پارتی بازی در آن جایی ندارد.

چه کودکانی می توانند به فرزندخواندگی پذیرفته شوند؟

در کنار شرایط متقاضیان، شناخت ویژگی های کودکانی که امکان پذیرش سرپرستی آن ها وجود دارد، برای خانواده های مشتاق اهمیت زیادی دارد. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، معیارها و دسته بندی های مشخصی را در این زمینه ارائه می دهد.

انواع کودکان واجد شرایط سرپرستی (ماده ۷ قانون)

قانون، صراحتاً شرایطی را برای واگذاری کودکان به سرپرستی اعلام کرده است تا اطمینان حاصل شود که تنها کودکانی که واقعاً به سرپرستی نیاز دارند و امکان بازگشت به خانواده طبیعی آن ها وجود ندارد، در این مسیر قرار گیرند:

• کودکانی که امکان شناسایی هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آن ها وجود نداشته باشد. این گروه شامل کودکان رهاشده ای می شود که هویت والدین آن ها کاملاً نامشخص است.
• کودکانی که پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آنان در قید حیات نباشند. این وضعیت به معنای فقدان کامل سرپرست طبیعی قانونی برای کودک است.
• کودکانی که سرپرستی آن ها به موجب حکم مراجع صلاحیت دار به سازمان بهزیستی سپرده شده و تا دو سال از تاریخ سپردن، والدین یا جد پدری برای سرپرستی آن ها مراجعه نکرده اند. این بند فرصتی را برای والدین بیولوژیکی در نظر می گیرد تا در صورت پشیمانی، برای بازپس گیری فرزندشان اقدام کنند؛ در غیر این صورت، کودک واجد شرایط سرپرستی دائم تلقی می شود.
• کودکانی که هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و دادگاه تشخیص دهد که این امر حتی با ضم امین یا ناظر نیز حاصل نمی شود. این گروه شامل کودکان بدسرپرست می شود که والدین طبیعی آن ها به دلیل اعتیاد، فساد اخلاقی، ناتوانی شدید جسمی/روانی یا سایر دلایل، صلاحیت نگهداری و تربیت فرزند را ندارند و حتی با کمک نهادهای حمایتی نیز وضعیت آن ها بهبود نمی یابد.

مفهوم کودکان بی سرپرست و بدسرپرست با تصویب قانون سال ۱۳۹۲ گسترش یافت و شامل طیف وسیع تری از کودکان نیازمند سرپرستی شد، تا آسیب پذیری این قشر کاهش یابد و هیچ کودکی از نعمت داشتن خانواده محروم نماند.

آمار و اطلاعات مهم در مورد کودکان بهزیستی

تجربه نشان داده است که تقاضا برای پذیرش کودکان از مراکز بهزیستی، همواره یکنواخت نیست و تفاوت هایی در خصوص سن و جنسیت کودکان وجود دارد. به عنوان مثال، آمارهای سال های اخیر نشان می دهد که بخش عمده ای از متقاضیان، تمایل به پذیرش نوزادان، به ویژه نوزادان دختر سالم، دارند. این تقاضای بالا منجر به طولانی شدن صف انتظار برای این گروه از کودکان می شود.

در مقابل، کودکان با سنین بالاتر (مثلاً بالای ۳ یا ۶ سال)، کودکان دارای معلولیت یا بیماری های خاص، متقاضیان کمتری دارند. این چالش، اهمیت فرهنگ سازی گسترده در جامعه را بیش از پیش آشکار می سازد. رسانه ها، فیلم ها و سریال ها می توانند نقشی حیاتی در تغییر دیدگاه ها و تشویق خانواده ها به پذیرش این کودکان ایفا کنند. هدف این است که درک عمومی نسبت به این کودکان افزایش یابد و جامعه با آغوشی بازتر، آن ها را در خانواده های خود بپذیرد، چرا که این کودکان نیز مانند هر کودک دیگری، سزاوار عشق و حمایت خانوادگی هستند.

مراحل کامل فرآیند فرزندخواندگی (گام به گام)

پیمودن مسیر فرزندخواندگی، گام به گام پیش می رود و نیازمند صبر، دقت و پیگیری مستمر است. هر مرحله، اهداف خاص خود را دارد و به منظور اطمینان از بهترین مصلحت برای کودک و خانواده صورت می گیرد.

ثبت نام و ارائه درخواست اولیه

اولین گام برای متقاضیان، ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی است که توسط سازمان بهزیستی کشور راه اندازی شده است. این سامانه به آدرس adoption.behzisti.net، فرآیند ثبت درخواست را تسهیل می کند.

• ثبت نام آنلاین: متقاضیان باید به این سامانه مراجعه کرده و با ایجاد حساب کاربری، فرم های مربوطه را به دقت تکمیل کنند.
• بارگذاری مدارک اولیه: در این مرحله، مدارک مورد نیاز باید به صورت اسکن شده و با کیفیت مطلوب در سامانه بارگذاری شوند. توصیه می شود که متقاضیان پیش از شروع فرآیند، تمامی مدارک را آماده کرده باشند. پس از ثبت نام موفقیت آمیز، یک پیامک حاوی کد پیگیری برای متقاضیان ارسال می شود.

مدارک لازم برای ثبت نام و تشکیل پرونده (لیست دقیق و کامل)

جمع آوری دقیق و کامل مدارک، یکی از مهم ترین بخش های این فرآیند است. نقص در مدارک می تواند باعث تأخیر در بررسی پرونده شود:

1. تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان.
2. تصویر کارت ملی متقاضیان.
3. تصویر کارت پایان خدمت یا معافیت از خدمت (برای آقایان).
4. تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی.
5. تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان.
6. تصویر سند مالکیت، مبایعه نامه منزل یا اجاره نامه (برای احراز وضعیت مسکن مناسب).
7. اصل یا تصویر گواهی مربوط به اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد متقاضیان (مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب، گواهی از اتحادیه مربوطه).
8. تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی.
9. اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواجشان گذشته و می خواهند از اولویت اول برخوردار شوند) و تأییدیه متعاقب آن از پزشکی قانونی.

نکته مهم: تصویر تمامی مدارک باید خوانا و واضح باشد. پس از اعلام بهزیستی، متقاضیان باید نسبت به برابر اصل کردن این مدارک در یکی از دفاتر اسناد رسمی اقدام نمایند.

بررسی صلاحیت و ارزیابی (توسط بهزیستی و دادگاه)

پس از ثبت نام و بارگذاری مدارک، فرآیند ارزیابی صلاحیت متقاضیان آغاز می شود که شامل چندین مرحله حیاتی است:

• مرحله مددکاری اولیه: کارشناسان مددکاری سازمان بهزیستی با متقاضیان مصاحبه حضوری انجام داده و از محل زندگی آن ها بازدید می کنند تا شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی خانواده را از نزدیک ارزیابی کنند.
• مرحله روان شناسی: متقاضیان به روان شناس معتمد سازمان معرفی می شوند تا سلامت روانی، ثبات عاطفی و آمادگی آن ها برای پذیرش مسئولیت فرزندپروری سنجیده شود.
• استعلامات: گواهی های عدم اعتیاد و عدم سوءپیشینه از مراجع ذی صلاح برای متقاضیان اخذ می شود.
• تأییدیه بهزیستی: پس از تکمیل تمامی ارزیابی ها، پرونده در کمیسیون بهزیستی بررسی و در صورت تأیید صلاحیت اولیه، به دادگاه خانواده ارجاع داده می شود.
• جلسات دادگاه: قاضی دادگاه خانواده، به عنوان مرجع نهایی، شرایط متقاضیان را احراز کرده و مصلحت عالیه کودک را مورد بررسی دقیق قرار می دهد.

فرآیند تطابق و آشنایی با کودک

یکی از بخش های حساس و عاطفی فرآیند، مرحله تطابق متقاضیان با کودک واجد شرایط است:

• پس از تأیید صلاحیت، متقاضیان باید منتظر بمانند تا کودکی با شرایط سنی، جنسیتی و سلامتی مورد نظر و واجد شرایط واگذاری در استان مربوطه یافت شود. این انتظار ممکن است بسته به تقاضا برای کودکان خاص، متفاوت باشد.
• پس از معرفی کودک، دیدارهای اولیه و جلسات آشنایی بین متقاضیان و کودک ترتیب داده می شود. این مرحله برای ایجاد ارتباط عاطفی و ارزیابی پذیرش متقابل بین کودک و خانواده بسیار مهم است. در صورت عدم تعامل مناسب بین متقاضیان و کودک اول، امکان پیشنهاد تا سه کودک نیز وجود دارد.

صدور حکم سرپرستی (موقت و دائم)

پس از طی مراحل آشنایی و تأیید نهایی، حکم سرپرستی صادر می شود:

• حکم سرپرستی موقت: دادگاه خانواده در ابتدا یک حکم سرپرستی موقت شش ماهه صادر می کند. در این دوره، کودک به صورت آزمایشی در کنار خانواده سرپرست زندگی می کند.
• دوره آزمایشی و نظارت: در طول این شش ماه، کارشناسان بهزیستی به طور مستمر بر وضعیت کودک و خانواده نظارت دارند و گزارش های لازم را تهیه می کنند. این نظارت برای اطمینان از سازگاری کودک و خانواده و ارائه حمایت های لازم انجام می شود.
• تبدیل به حکم قطعی: در صورتی که گزارش های نظارتی مثبت باشد و عملکرد خانواده مورد تأیید قرار گیرد، حکم موقت به حکم قطعی سرپرستی تبدیل خواهد شد.

مدت زمان فرآیند فرزندخواندگی

مدت زمان لازم برای طی کردن فرآیند فرزندخواندگی می تواند بسیار متفاوت باشد. در حالت ایده آل و در صورت وجود کودک واجد شرایط، این فرآیند ممکن است زیر شش ماه به نتیجه برسد. با این حال، عوامل متعددی بر کوتاه تر یا طولانی تر شدن این زمان مؤثرند:

• سن، جنسیت و وضعیت سلامت کودک: همان طور که پیش تر گفته شد، تقاضا برای نوزادان دختر سالم بسیار بالاست و این امر می تواند صف انتظار را به شدت طولانی کند (گاهی تا چندین سال). در مقابل، متقاضیان کودکان با سن بالاتر (مثلاً بالای ۶ سال)، کودکان پسر، یا کودکانی که دارای معلولیت یا بیماری های خاص هستند، ممکن است فرآیند کوتاه تری را تجربه کنند.
• تعداد متقاضیان در هر استان: تراکم بالای متقاضیان در برخی استان ها نیز می تواند بر زمان انتظار بیافزاید.

متقاضیان باید با درک واقع بینانه از این عوامل، خود را برای یک فرآیند گاه طولانی آماده کنند و صبورانه مراحل را پیگیری نمایند.

نکات حقوقی و مهم پس از فرزندخواندگی

پس از دریافت حکم سرپرستی قطعی، خانواده جدید با مجموعه ای از مسائل حقوقی و اجتماعی روبرو می شود که آگاهی از آن ها برای تضمین آینده و حقوق فرزندخوانده ضروری است.

تغییر شناسنامه و نام خانوادگی فرزندخوانده (ماده ۲۲ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست)

یکی از مهم ترین اقدامات پس از فرزندخواندگی، ثبت رسمی هویت جدید فرزند در اسناد سجلی است تا کودک با نام خانوادگی جدید خود شناخته شود و از نظر روانی احساس تعلق کامل به خانواده سرپرست را داشته باشد.

• صدور شناسنامه جدید: اداره ثبت احوال مکلف است پس از دریافت حکم قطعی سرپرستی از دادگاه، شناسنامه جدیدی برای کودک صادر کند. در این شناسنامه، نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست برای کودک درج می شود.
• درج مفاد در توضیحات: در قسمت توضیحات شناسنامه جدید، مفاد حکم سرپرستی و در صورت مشخص بودن، نام و نام خانوادگی والدین واقعی کودک قید می گردد.
• حفظ سوابق هویت واقعی: تبصره ۱ ماده ۲۲ قانون تأکید می کند که اداره ثبت احوال مکلف است سوابق هویت و نسبت واقعی طفل را در پرونده محرمانه وی حفظ نماید. این اقدام به منظور حفظ حقوق آتی کودک و دسترسی او به اطلاعات هویتی خود در صورت لزوم است.

نقش وکیل متخصص در این مرحله می تواند در تسریع و پیگیری فرآیند تغییر شناسنامه و اطمینان از رعایت دقیق مقررات بسیار مؤثر باشد.

وضعیت ارث فرزند خوانده

با توجه به اینکه فرزندخواندگی، رابطه ای نسبی (خونی) ایجاد نمی کند، فرزندخوانده به طور قهری (اتوماتیک و بدون وصیت) از والدین سرپرست ارث نمی برد. این موضوع یکی از تفاوت های اصلی فرزندخوانده با فرزند طبیعی است.

با این حال، قانونگذار راهکارهایی را برای تأمین مالی و تضمین آینده فرزندخوانده پیش بینی کرده است:

• وصیت: والدین سرپرست می توانند تا یک سوم اموال خود را به نفع فرزندخوانده وصیت کنند. این وصیت پس از فوت آن ها لازم الاجرا خواهد بود.
• انتقال اموال در زمان حیات: بر اساس ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، دادگاه می تواند در صورت تشخیص مصلحت، متقاضی سرپرستی را مکلف کند بخشی از اموال یا حقوق خود را در زمان حیات به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان این مال یا حقوق با دادگاه است. این انتقال می تواند به صورت هبه (بخشش) یا صلح انجام شود. در مواردی که اخذ تضمین عینی ممکن یا به مصلحت نباشد، دادگاه می تواند دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر کند.

این تمهیدات قانونی، با هدف حمایت از آینده مالی فرزندخوانده در نظر گرفته شده است.

محرمیت فرزند خوانده

یکی از دغدغه های مهم خانواده های سرپرست، مسئله محرمیت شرعی بین فرزندخوانده و والدین و سایر اعضای خانواده است. از آنجایی که فرزندخواندگی رابطه نسبی ایجاد نمی کند، محرمیت خود به خود حاصل نمی شود.

برای ایجاد محرمیت شرعی، راه هایی بر اساس فقه اسلامی وجود دارد که مهم ترین و رایج ترین آن ها، شیردهی است. در صورتی که مادرخوانده بتواند کودک را با شرایط شرعی (مثلاً به میزان ۱۵ مرتبه متوالی یا یک شبانه روز کامل) شیر دهد، رابطه رضاعی ایجاد شده و کودک به او، همسرش (پدرخوانده) و فرزندان واقعی آن ها محرم می شود.

همچنین، راهکارهای دیگری نیز بر اساس فتاوای مراجع تقلید وجود دارد که خانواده ها می توانند با مراجعه به مرجع تقلید خود، از احکام و راهنمایی های لازم در این خصوص بهره مند شوند. آگاهی و اقدام به موقع در این زمینه، آرامش خاطر بیشتری را برای خانواده و فرزند به ارمغان می آورد.

حضانت فرزند خوانده پس از طلاق یا فوت سرپرست

در صورت وقوع شرایط ناخواسته ای مانند طلاق زوجین سرپرست یا فوت یکی از آن ها، مسئله حضانت فرزندخوانده مطرح می شود. قوانین حضانت فرزندخوانده، عموماً مشابه فرزندان طبیعی است و بر اساس مصلحت طفل تصمیم گیری می شود.

• حضانت پس از طلاق: در صورت طلاق، حضانت فرزندخوانده نیز مانند فرزندان نسبی، تا سن هفت سالگی با مادرخوانده و پس از آن با پدرخوانده تا سن بلوغ خواهد بود، مگر آنکه دادگاه بر اساس مصلحت طفل تصمیم دیگری اتخاذ کند.
• مصلحت طفل: دادگاه همواره مصلحت عالیه طفل را در اولویت قرار می دهد. اگر هر یک از والدین سرپرست، صلاحیت حضانت را به دلیل اعتیاد، فساد اخلاقی، بیماری روانی حاد یا هر دلیل دیگری نداشته باشند، دادگاه می تواند حضانت را از او سلب کرده و به دیگری واگذار کند یا حتی در صورت عدم صلاحیت هر دو، سرپرستی را فسخ کرده و کودک را به سازمان بهزیستی بازگرداند یا به شخص ثالثی بسپارد.
• فوت سرپرست: در صورت فوت یکی از والدین سرپرست، حضانت با سرپرست دیگر خواهد بود. اما اگر هر دو سرپرست فوت کنند و یا تنها یک سرپرست وجود داشته و او فوت کند، دادگاه با توجه به وصایت، نظر قیم یا تشخیص مصلحت کودک، در مورد حضانت تصمیم گیری خواهد کرد.

این احکام حقوقی تضمین کننده این هستند که حتی در شرایط دشوار، مصلحت و سلامت روانی فرزندخوانده حفظ شود.

اهمیت فرهنگ سازی و شفافیت در فرزندخواندگی

یکی از مهم ترین ابعاد فرزندخواندگی که تأثیری عمیق بر سلامت روانی کودک و روابط خانوادگی دارد، موضوع شفافیت و عدم پنهان کاری است. تجربه بسیاری از کارشناسان و خانواده ها نشان می دهد که پنهان کاری موضوع فرزندخواندگی از کودک، به ویژه در سنین بالاتر، می تواند آسیب های روانی جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد.

بسیاری از متخصصان کودک و روانشناسان خانواده توصیه می کنند که حقیقت فرزندخواندگی، با روشی مناسب و در سنین پایین (زمانی که کودک قادر به درک مفاهیم ساده است) به او گفته شود. این شفافیت، اعتماد بین کودک و والدین سرپرست را تقویت کرده و به کودک کمک می کند تا هویت خود را به درستی شکل دهد و از بحران های هویتی در آینده پیشگیری شود.

علاوه بر این، فرهنگ سازی در جامعه برای پذیرش کودکان با سنین بالاتر، کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همان طور که آمار نشان می دهد، اکثریت متقاضیان به دنبال نوزادان سالم هستند و این امر باعث می شود کودکان دیگر برای مدت طولانی تری در مراکز نگهداری بمانند. رسانه ها، با تولید محتواهای آموزشی و الهام بخش، خانواده ها و جامعه می توانند نقشی کلیدی در تغییر این نگرش و ترویج فرهنگ پذیرش بدون قید و شرط عشق ایفا کنند.

سوالات متداول

با توجه به ماهیت پیچیده و جزئیات فراوان فرآیند فرزندخواندگی، سوالات متعددی برای متقاضیان پیش می آید. در این بخش به برخی از پرتکرارترین آن ها پاسخ داده می شود.

آیا زنان مجرد می توانند فرزند پسر به سرپرستی بگیرند؟

بر اساس قوانین جاری جمهوری اسلامی ایران، زنان مجرد با رعایت شرایط سنی (حداقل ۳۰ سال) تنها حق سرپرستی فرزندان اناث (دختر) را خواهند داشت و امکان سرپرستی فرزند پسر برای آن ها وجود ندارد.

آیا فرزندخوانده از والدین سرپرست ارث می برد؟

خیر، فرزندخوانده به صورت قهری (اتوماتیک) از والدین سرپرست ارث نمی برد، چرا که رابطه نسبی (خونی) میان آن ها وجود ندارد. با این حال، والدین سرپرست می توانند از طریق وصیت (تا یک سوم اموال) یا انتقال اموال به صورت هبه یا صلح در زمان حیات خود (با تأیید دادگاه)، آینده مالی فرزندخوانده را تأمین کنند.

مدت زمان متوسط گرفتن فرزند از بهزیستی چقدر است؟

مدت زمان متوسط دریافت فرزندخوانده، در صورت وجود کودک واجد شرایط واگذاری، معمولاً زیر ۶ ماه است. اما این زمان می تواند به شدت متغیر باشد. عواملی مانند تقاضای بالا برای نوزادان دختر سالم، سن و جنسیت مورد نظر متقاضیان و تعداد کودکان واجد شرایط در هر استان، می تواند این فرآیند را طولانی تر کند.

آیا امکان فسخ فرزندخواندگی وجود دارد؟ عواقب آن چیست؟

بله، در موارد خاص و با حکم دادگاه، امکان فسخ سرپرستی وجود دارد. اما این اقدام، به دلیل آسیب های روحی و روانی شدید و جبران ناپذیری که به کودک وارد می کند، به هیچ عنوان توصیه نمی شود و سازمان بهزیستی تمام تلاش خود را می کند تا با ارزیابی های دقیق اولیه، از وقوع چنین اتفاقی پیشگیری کند. موارد فسخ سرپرستی بسیار اندک است، اما حتی یک مورد آن نیز می تواند ضربه بزرگی به زندگی کودک وارد آورد.

آیا در فرآیند فرزندخواندگی پارتی بازی معنا دارد؟

سازمان بهزیستی با راه اندازی سامانه ملی فرزندخواندگی، تلاش کرده است تا فرآیند را کاملاً شفاف و عادلانه سازد و هرگونه امکان پارتی بازی را به حداقل برساند. این سامانه به طور مستمر رصد می شود و در صورت وجود هرگونه اعتراض یا احساس اجحاف، متقاضیان می توانند از طریق سامانه های مربوطه با ستاد کشوری بهزیستی در تماس باشند. تفاوت در مدت زمان انتظار معمولاً ناشی از تفاوت در شرایط متقاضیان (مانند تمایل به پذیرش کودکان با سنین بالاتر یا نیازهای خاص) است.

شرایط خاص برای گرفتن بچه از شیرخوارگاه آمنه چیست؟

شرایط پذیرش فرزند از شیرخوارگاه آمنه، همان شرایط عمومی و قانونی است که برای فرزندخواندگی از سایر مراکز بهزیستی کشور اعمال می شود. این شرایط شامل مواردی نظیر تابعیت ایرانی، سلامت جسمی و روانی، تمکن مالی، عدم سوءپیشینه و سایر معیارهایی است که توسط قانون و سازمان بهزیستی تعیین شده اند.

نتیجه گیری

پذیرش فرزند از پرورشگاه، تصمیمی بزرگ و تعهدآور است که می تواند زندگی یک کودک را از مسیر تنهایی و بی سرپرستی به سوی آغوش گرم خانواده و آینده ای روشن رهنمون سازد. این مسیر، هرچند مملو از عشق و امید است، اما با پیچیدگی های حقوقی، اداری و روانشناختی خاص خود همراه است که نیازمند آگاهی کامل و صبوری بی حد متقاضیان است. از شرایط عمومی متقاضیان، اولویت بندی گروه ها، انواع کودکان واجد شرایط سرپرستی و مراحل گام به گام فرآیند، تا نکات حیاتی پس از فرزندخواندگی مانند تغییر شناسنامه، وضعیت ارث و محرمیت، همگی ابعادی هستند که باید با دقت و مسئولیت پذیری مورد توجه قرار گیرند.

سازمان بهزیستی و مراجع قضایی با هدف تأمین مصلحت عالیه کودک، تمامی تلاش خود را در جهت احراز صلاحیت متقاضیان و فراهم آوردن بهترین شرایط برای فرزندان بی سرپرست و بدسرپرست به کار می گیرند. در این راه، نقش فرهنگ سازی و شفافیت در جامعه نیز برای پذیرش کودکان با شرایط مختلف و ایجاد محیطی سرشار از اعتماد و محبت، برجسته است. فرزندخواندگی، نه فقط یک فرآیند قانونی، بلکه سفری معنوی است که آغازگر فصلی جدید از زندگی برای کودک و خانواده سرپرست خواهد بود.

اگر قصد فرزندخواندگی دارید، توصیه می شود پیش از هر اقدامی، با مشاوران متخصص حقوقی و مددکاری سازمان بهزیستی مشورت کنید و جهت آغاز فرآیند، به سامانه ملی فرزندخواندگی مراجعه نمایید. آگاهی دقیق، شما را در این مسیر مقدس یاری خواهد کرد تا با عشق و اطمینان، خانواده ای پرمهر برای فرزند خود بسازید.