درخواست تامین دلیل در صلاحیت کجاست

درخواست تامین دلیل در صلاحیت دادگاه صلح است. بر اساس بند 7 ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402/06/22، این درخواست به دادگاه صلح محل وقوع دلایل و امارات تقدیم می شود تا از تضییع و از بین رفتن مدارک و شواهد پیشگیری شود. این اقدام حقوقی به افراد کمک می کند تا قبل از اقامه دعوا یا در حین آن، دلایل خود را به طور رسمی ثبت و حفظ کنند.

وقتی در آستانه یک اختلاف حقوقی یا دعوایی قرار می گیریم، طبیعی است که نگرانی های زیادی ذهنمان را درگیر کند. یکی از این نگرانی های اساسی، حفظ و پایداری دلایلی است که می تواند سرنوشت پرونده را تغییر دهد. هر فردی، چه خواهان و چه خوانده، برای اثبات حقانیت خود به مدارک و شواهدی تکیه می کند که ممکن است با گذشت زمان، از بین برود یا تغییر کند. تصور کنید خانه ای آسیب دیده، یک کالای معیوب، یا حتی یک وضعیت مالی خاص که نیاز به اثبات دارد؛ اگر این دلایل به موقع ثبت و مستند نشوند، ممکن است در آینده نتوانیم به درستی از آن ها در دادگاه استفاده کنیم. در چنین شرایطی، نیاز به ابزاری حقوقی به نام تامین دلیل احساس می شود. این ابزار به ما این امکان را می دهد تا پیش از آنکه دیر شود، از مدارک و شواهد خود حفاظت کنیم.

موضوع صلاحیت مرجع رسیدگی به این درخواست، برای بسیاری از افراد و حتی برخی حقوقدانان، به دلیل تغییرات قانونی اخیر، مبهم است. در گذشته ای نه چندان دور، شوراهای حل اختلاف عهده دار رسیدگی به این درخواست ها بودند، اما با تصویب قانون جدید شوراهای حل اختلاف در سال 1402، این صلاحیت دستخوش تغییر شد. این تحولات نشان می دهد که شناخت دقیق مرجع صالح و رویه قانونی درخواست تامین دلیل تا چه اندازه حیاتی است. هدف از این نوشتار، ارائه راهنمایی جامع و به روز در مورد تامین دلیل است؛ از تعریف و ماهیت آن گرفته تا پاسخ قاطع به سوال اصلی در مورد مرجع صالح، نحوه طرح درخواست و تمامی نکات کلیدی که برای پیگیری این امر حقوقی لازم است بدانید. این مقاله قصد دارد تا با زبانی شیوا و با استناد به آخرین قوانین، شما را در مسیر درست یاری دهد تا با اطمینان خاطر، از حقوق خود دفاع کنید.

تامین دلیل چیست؟ ماهیت و ویژگی های حقوقی آن

تامین دلیل، به معنای واقعی کلمه، به امن کردن دلیل اشاره دارد. یعنی اقداماتی برای حفظ و نگهداری مدارک، شواهد و اماراتی که ممکن است در آینده در یک دعوای حقوقی مورد استناد قرار گیرند. این مفهوم فراتر از یک تعریف ساده است و ابعاد حقوقی مهمی دارد که درک آن برای هر ذی نفعی ضروری است. ماده 149 قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان می دارد که هرکس که احتمال می دهد در آینده طرف دعوا قرار گیرد و بیم آن دارد که دلایل اثباتی او از بین برود، می تواند از دادگاه درخواست تامین دلیل نماید.

به عبارت دیگر، تامین دلیل به فرآیندی اطلاق می شود که طی آن وضعیت موجود یک دلیل (مانند یک بنا، یک کالا، یک سند، یا حتی شهادت مطلعین) در یک زمان مشخص، صورت برداری، مشاهده یا ثبت می شود. این اقدام بیشتر جنبه حفاظتی دارد تا اثباتی. مثلاً، اگر ساختمان مجاور شما در اثر گودبرداری آسیب ببیند، درخواست تامین دلیل از وضعیت فعلی ساختمان شما، می تواند مدارکی حیاتی برای دعوای احتمالی آینده فراهم کند.

ماهیت حقوقی درخواست تامین دلیل: درخواست یا دعوا؟

یکی از نکات کلیدی و اساسی در فهم تامین دلیل، ماهیت حقوقی آن است. بر اساس ماده 150 قانون آیین دادرسی مدنی، تامین دلیل یک درخواست است و نه یک دعوا. این تفاوت مهمی است که رویه رسیدگی و الزامات آن را تحت تأثیر قرار می دهد. درخواست تامین دلیل، آغازگر یک دادرسی حقوقی نیست، بلکه پیش درآمدی برای آن یا ابزاری در حین آن است. از همین رو، قواعد مربوط به رسیدگی به دعاوی، به طور کامل بر آن حاکم نیست.

زمان و شکل درخواست تامین دلیل

انعطاف پذیری در زمان درخواست، یکی دیگر از ویژگی های بارز تامین دلیل است. شخص می تواند هم قبل از اقامه دعوا و هم حین دادرسی درخواست تامین دلیل را مطرح کند. این یعنی شما لازم نیست منتظر بمانید تا دعوایی مطرح شود تا از دلایل خود محافظت کنید. همچنین، ماده 151 قانون آیین دادرسی مدنی تصریح دارد که درخواست تامین دلیل می تواند به صورت کتبی یا شفاهی باشد، هرچند در رویه عملی، بیشتر به شکل کتبی و در قالب دادخواست صورت می پذیرد.

تامین دلیل، خود دلیل اثبات نیست

نکته مهمی که نباید از آن غافل شد، این است که تامین دلیل به خودی خود دلیل اثبات محسوب نمی شود. بلکه صرفاً یک اماره قضایی است. ماده 155 قانون آیین دادرسی مدنی به وضوح بیان می کند که تامین دلیل فقط برای حفظ دلیل است و تشخیص ارزش و اعتبار آن با دادگاهی است که به اصل دعوا رسیدگی می کند. یعنی دادگاه رسیدگی کننده به اصل دعوا، پس از بررسی همه جوانب و سایر دلایل، در مورد ارزش اثباتی صورت برداری تامین دلیل تصمیم گیری خواهد کرد. این یعنی صرف اینکه شما از چیزی تامین دلیل کرده اید، به معنای اثبات آن نیست، بلکه صرفاً مستندی از وضعیت موجود در یک زمان مشخص است.

قابلیت اعتراض: قرار تامین دلیل و نتیجه آن

یکی از اشتباهات رایج، خلط میان قرار تامین دلیل و نتیجه تامین دلیل است. باید توجه داشت که قرار تامین دلیل به موجب قانون، غیرقابل اعتراض است. یعنی اگر دادگاه صادرکننده قرار، دستور تامین دلیل را صادر کرد، این قرار قابل تجدیدنظر یا فرجام خواهی نیست. اما نتیجه تامین دلیل که همان مفاد صورت برداری، گزارش کارشناسی یا گواهی مطلعین است، قابل اعتراض از سوی طرفین دعوا خواهد بود. طرفین می توانند در دادگاه رسیدگی کننده به اصل دعوا، نسبت به محتوای گزارش کارشناس یا صورت برداری انجام شده اعتراض کنند و خواهان بررسی مجدد یا ارجاع به کارشناس دیگر شوند.

تفاوت اساسی با تامین خواسته

برای بسیاری، مفاهیم تامین دلیل و تامین خواسته ممکن است شباهت هایی داشته باشند، اما این دو کاملاً از هم متمایزند. تامین خواسته به معنای توقیف اموال خوانده است تا در صورت محکومیت او، امکان وصول محکوم به (آنچه خواهان مستحق آن است) فراهم باشد. این اقدام جنبه مالی و اجرایی دارد. در مقابل، تامین دلیل صرفاً برای حفظ و صورت برداری از وضعیت دلایل است و هیچ ارتباطی به توقیف اموال یا جنبه مالی ندارد. هدف تامین خواسته، تضمین اجرای حکم است، در حالی که هدف تامین دلیل، تضمین وجود دلایل برای صدور حکم است.

مرجع صالح برای درخواست تامین دلیل کجاست؟ (پاسخ قاطع و به روز)

پس از درک ماهیت تامین دلیل، مهم ترین سوالی که مطرح می شود، این است که برای ثبت این درخواست، باید به کدام مرجع قضایی مراجعه کرد. این سوال، به ویژه با توجه به تغییرات قانونی اخیر، اهمیت دوچندانی پیدا کرده است. برای یافتن پاسخ قطعی و به روز، باید به قانون جدید شوراهای حل اختلاف مراجعه کنیم.

پاسخ صریح و قطعی به این سوال که درخواست تامین دلیل در صلاحیت کجاست، دادگاه صلح است. این صلاحیت شامل دادگاه عمومی حقوقی است که در جایگاه و مقام دادگاه صلح انجام وظیفه می کند.

مستند قانونی: بند 7 ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402/06/22

مبنای قانونی این تغییر، بند 7 ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 22 شهریور ماه 1402 است. این قانون، با تغییرات اساسی در ساختار و صلاحیت شوراهای حل اختلاف، برخی از وظایف و اختیارات آن ها را به دادگاه های صلح منتقل کرده است. بنابراین، هرگونه ابهام در این زمینه با استناد به این ماده قانونی برطرف می شود و دیگر شوراهای حل اختلاف، به طور مستقیم صلاحیت رسیدگی به درخواست تامین دلیل را ندارند. این تغییر، گامی مهم در جهت تخصصی تر کردن و استانداردسازی رویه های قضایی است.

صلاحیت محلی: دادگاه صلح محل وقوع دلایل و امارات

شناخت مرجع صالح تنها به تعیین نوع دادگاه ختم نمی شود، بلکه تعیین صلاحیت محلی نیز اهمیت دارد. درخواست تامین دلیل باید به دادگاه صلح محل وقوع دلایل و امارات تقدیم شود. این یعنی اگر شما نیاز به تامین دلیل از یک ملک دارید، باید به دادگاه صلح حوزه ای مراجعه کنید که آن ملک در آن واقع شده است. اگر دلایل شما شامل شهادت مطلعین یا معاینه محلی خاص است، باید دادگاه صلح محلی را انتخاب کنید که آن دلایل یا مطلعین در آنجا قرار دارند. این قاعده، منطقی و کاربردی است تا نزدیک ترین مرجع قضایی به محل دلایل، اقدام به صورت برداری کند.

توضیح ابهام تاریخی: از شوراها تا دادگاه صلح

برای آن دسته از افرادی که پیش تر با رویه های قضایی سروکار داشته اند، ممکن است این سوال پیش بیاید که مگر شوراهای حل اختلاف صلاحیت رسیدگی به تامین دلیل را نداشتند؟ بله، این برداشت کاملاً صحیح است. در گذشته، شوراهای حل اختلاف نقش مهمی در رسیدگی به درخواست های تامین دلیل ایفا می کردند. اما با تصویب قانون جدید شوراهای حل اختلاف در سال 1402، برخی از صلاحیت ها، به ویژه آن هایی که ماهیت تخصصی تر و قضایی تری داشتند، به دادگاه صلح منتقل شدند. این انتقال، در راستای ارتقای جایگاه و تخصص در رسیدگی به پرونده ها صورت گرفت تا درخواست های حقوقی با دقت و تخصص بیشتری بررسی شوند. بنابراین، اگرچه ممکن است اطلاعات قبلی شما در مورد شوراهای حل اختلاف صحیح بوده باشد، اما مهم است که بدانید با قانون جدید، مرجع صالح اکنون دادگاه صلح است و باید درخواست خود را به آنجا ارجاع دهید.

نحوه طرح درخواست تامین دلیل: مراحل گام به گام عملی

پس از شناخت مرجع صالح، قدم بعدی این است که بدانیم چگونه باید درخواست تامین دلیل را به طور صحیح مطرح کنیم. این مراحل، هرچند ممکن است در نگاه اول پیچیده به نظر برسند، اما با راهنمایی دقیق، به سادگی قابل پیگیری هستند.

فرم درخواست: لزوم استفاده از فرم مخصوص دادخواست

همانطور که پیش تر اشاره شد، تامین دلیل یک درخواست است و نه دعوا، اما در عمل، لازم است از فرم مخصوص دادخواست استفاده شود. این فرم ها در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی موجود بوده و باید با دقت تکمیل شوند. استفاده از فرم استاندارد به اطمینان از درج تمامی اطلاعات لازم کمک می کند و روند اداری را تسریع می بخشد.

مشخصات ضروری در درخواست (ماده 151 ق.آ.د.م)

ماده 151 قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان می کند که درخواست تامین دلیل، چه کتبی و چه شفاهی، باید حاوی نکات زیر باشد:

• مشخصات کامل درخواست کننده و طرف او: باید نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، آدرس دقیق و سایر مشخصات شناسایی هر دو طرف (متقاضی و کسی که تامین دلیل علیه او صورت می گیرد) به طور کامل درج شود. این اطلاعات برای ابلاغ و انجام صحیح اقدامات قضایی ضروری است.
• موضوع دقیق دعوایی که برای اثبات آن تامین دلیل می شود: در این بخش باید به روشنی مشخص شود که این تامین دلیل برای اثبات چه نوع دعوایی (مثلاً مطالبه خسارت، فسخ قرارداد، اثبات مالکیت و غیره) و با چه هدفی انجام می شود. این توضیحات به دادگاه کمک می کند تا فوریت و ارتباط دلایل با دعوای اصلی را بهتر درک کند.
• اوضاع و احوالی که موجب درخواست تامین دلیل شده است (با تاکید بر عنصر فوریت): این قسمت اهمیت ویژه ای دارد. باید به طور مشروح توضیح داده شود که چرا بیم از بین رفتن دلایل وجود دارد و چه شرایطی موجب شده تا شما فوراً نیاز به تامین دلیل پیدا کنید. مثلاً، اگر بارندگی های شدید باعث تشدید خرابی یک دیوار شده، یا یک تاریخ انقضای مهم نزدیک است، باید به وضوح بیان شود. این توضیحات به دادگاه در تشخیص فوریت کمک می کند.

مدارک پیوست

همراه با فرم درخواست، باید مدارک و مستندات مربوطه نیز پیوست شود. این مدارک معمولاً شامل فتوکپی برابر اصل اوراق و اسناد مرتبط با موضوع درخواست است. همچنین، باید به تعداد خواندگان به اضافه یک نسخه برای دادگاه، از تمامی مدارک پیوست تهیه و ارائه شود. این مدارک می توانند شامل قراردادها، تصاویر، گزارش ها، یا هر سند دیگری باشند که به توضیح و اثبات موضوع درخواست کمک می کنند.

هزینه دادرسی

برای درخواست تامین دلیل، مانند سایر درخواست های قضایی، پرداخت هزینه دادرسی الزامی است. این هزینه مطابق با تعرفه های قضایی مصوب و بسته به نوع و میزان درخواست، محاسبه و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی پرداخت می شود. عدم پرداخت یا نقص در پرداخت هزینه دادرسی می تواند منجر به رد شکلی درخواست شود.

شیوه تقدیم: ثبت دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

امروزه، تمامی درخواست های حقوقی، از جمله درخواست تامین دلیل، باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادگاه صالح ارجاع شوند. متقاضی باید با مراجعه به این دفاتر، فرم درخواست خود را تکمیل و مدارک لازم را بارگذاری کند. پس از ثبت، درخواست به صورت سیستمی به دادگاه صلح صالح (یعنی دادگاه صلح محل وقوع دلایل) ارجاع داده می شود.

بررسی درخواست تامین دلیل توسط دادگاه صلح: از فوریت تا صدور قرار

وقتی درخواست تامین دلیل از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادگاه صلح ارجاع شد، نوبت به بررسی آن توسط قاضی می رسد. این مرحله نیز دارای ظرافت های خاصی است که شناخت آن ها ضروری است.

بررسی شکلی و ماهوی اولیه

قاضی دادگاه صلح ابتدا درخواست را از جنبه های شکلی و ماهوی اولیه بررسی می کند. بررسی شکلی شامل اطمینان از رعایت مواردی مانند پرداخت صحیح هزینه دادرسی و تکمیل کامل اطلاعات فرم دادخواست است. از جنبه ماهوی، قاضی به دنبال احراز شرایط عمومی رجوع به دادگستری است؛ از جمله اینکه آیا درخواست کننده ذی نفع است (آیا نفع حقوقی در این درخواست دارد؟) و ذی سمت است (آیا شخصاً یا از طریق نماینده قانونی خود اقدام کرده است؟). این بررسی های اولیه برای جلوگیری از سوءاستفاده یا درخواست های بی پایه و اساس انجام می شود.

تشخیص فوریت: نقش کلیدی دادرس

یکی از مهم ترین عناصر در تامین دلیل، فوریت است. فوریت به معنای آن است که اگر دلایل فوراً تامین نشوند، احتمال از بین رفتن یا تغییر آن ها وجود دارد. نقش دادرس در این مرحله بسیار کلیدی است. او باید با توجه به اوضاع و احوال و توضیحات ارائه شده توسط متقاضی، فوریت موضوع را تشخیص دهد. نکته مهم این است که فوری بودن، شرط اقدام فوری است، نه شرط قبول درخواست. یعنی اگر دادرس فوریت را احراز نکند، به این معنا نیست که درخواست رد می شود؛ بلکه به این معناست که دیگر نیازی به اقدامات بسیار سریع و خارج از نوبت نیست و ممکن است در نوبت عادی رسیدگی شود، هرچند روح تامین دلیل بر فوریت بنا شده است.

عدم تشکیل جلسه رسیدگی برای صدور قرار

برخلاف بسیاری از دعاوی حقوقی که نیاز به تشکیل جلسه رسیدگی و دعوت از طرفین دارند، برای صدور قرار تامین دلیل، نیازی به تشکیل جلسه رسیدگی و دعوت از طرفین (هم متقاضی و هم طرف مقابل) نیست. قاضی با بررسی محتویات دادخواست و مدارک پیوست، در صورت احراز شرایط، رأساً اقدام به صدور قرار تامین دلیل می کند. این ویژگی، به دلیل جنبه حفاظتی و فوریت این درخواست است تا فرصت برای از بین بردن دلایل از دست نرود. البته باید توجه داشت که عدم تشکیل جلسه برای صدور قرار با اجرای قرار متفاوت است.

صدور قرار رد درخواست

اگر دادگاه صلح، شرایط عمومی (ذی نفعی، ذی سمتی) یا اختصاصی (مانند عدم فوریت در موارد لازم، یا عدم ارتباط دلایل با دعوای اصلی) تامین دلیل را احراز نکند، قرار رد درخواست را صادر خواهد کرد. نکته حائز اهمیت این است که این قرار نیز، مانند قرار تامین دلیل، غیرقابل اعتراض است. یعنی متقاضی نمی تواند نسبت به قرار رد درخواست تجدیدنظرخواهی کند.

مفاد قرار تامین دلیل

در صورت احراز شرایط و قبول درخواست، دادگاه صلح قرار تامین دلیل را صادر می کند. این قرار شامل دستوراتی است که چگونگی اجرای تامین دلیل را مشخص می کند. این دستورات می تواند شامل موارد زیر باشد:

• دستور به معاینه محل توسط کارشناس یا مأمور دادگاه.
• دستور به تحقیق از مطلعین یا شاهدان.
• دستور به کارشناسی تخصصی در رشته مربوطه (مثلاً مهندسی ساختمان، پزشکی قانونی و غیره).
• دستور به صورت برداری و ثبت وضعیت موجود از یک سند یا شیء.

این قرار، راهنمایی برای مجریان (معمولاً کارشناسان رسمی دادگستری) است تا دقیقاً بدانند چه اقداماتی برای تامین دلیل باید انجام دهند.

اجرای قرار تامین دلیل و محدودیت های آن

صدور قرار تامین دلیل تنها گام اول است؛ آنچه اهمیت عملی دارد، اجرای صحیح این قرار است. این مرحله نیز دارای جزئیات و محدودیت هایی است که باید به آن ها توجه کرد.

نقش کارشناس رسمی دادگستری

در بسیاری از موارد، اجرای قرار تامین دلیل مستلزم تخصص فنی است. از این رو، دادگاه صلح موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می دهد. این کارشناس باید در رشته مربوطه تخصص داشته باشد؛ مثلاً برای بررسی خسارت ساختمان، کارشناس رشته عمران یا معماری، و برای بررسی وضعیت یک دستگاه فنی، کارشناس متخصص آن حوزه تعیین می شود. کارشناس وظیفه دارد تا با دقت و بی طرفی، موضوع را بررسی و گزارش خود را تهیه کند.

حضور و بررسی کارشناس: تهیه گزارش و صورت جلسه تامین دلیل

کارشناس تعیین شده، به محل وقوع دلایل مراجعه کرده و با بررسی دقیق، گزارش و صورت جلسه تامین دلیل را با ذکر جزئیات کامل تهیه می کند. این گزارش باید شامل تمامی مشاهدات، اندازه گیری ها، توضیحات و نتایج بررسی کارشناسی باشد. این صورت جلسه، سند اصلی است که در آینده به عنوان اماره قضایی در دادگاه مورد استناد قرار می گیرد. دقت و جامعیت این گزارش از اهمیت بالایی برخوردار است.

احضار طرف مقابل برای اجرا

پیش تر اشاره شد که برای صدور قرار تامین دلیل، نیازی به دعوت از طرفین نیست. اما برای اجرای آن، وضعیت متفاوت است. ماده 152 قانون آیین دادرسی مدنی بیان می دارد که اگر درخواست تامین دلیل قبل از اقامه دعوی باشد، دادگاه مکلف است طرف مقابل را برای اجرای تامین دلیل احضار کند. این احضار به منظور اطلاع رسانی به طرف مقابل و فراهم آوردن امکان حضور و نظارت او بر فرآیند تامین دلیل است. البته، عدم حضور طرف مقابل مانع اجرای قرار نخواهد بود. حضور طرفین، به شفافیت و اعتبار بیشتر گزارش کمک می کند.

اجرای قهری: در صورت ممانعت طرف مقابل

گاهی اوقات، طرف مقابل ممکن است از اجرای قرار تامین دلیل ممانعت به عمل آورد یا اجازه ورود کارشناس به محل را ندهد. در چنین شرایطی، قرار تامین دلیل قهراً قابل اجرا است. به این معنا که دادگاه صلح می تواند با استفاده از نیروی انتظامی و اعمال قانون، زمینه اجرای قرار را فراهم کند. این امر نشان دهده قدرت و اعتبار دستور قضایی تامین دلیل است و تضمینی برای جلوگیری از تضییع دلایل توسط متخلفین می باشد.

محدودیت های تامین دلیل: آنچه تامین دلیل نیست

همانطور که توضیح داده شد، تامین دلیل صرفاً برای حفظ و صورت برداری از وضعیت موجود است و نباید آن را با اقدامات دیگری که خارج از حیطه آن است، اشتباه گرفت:

• نمی توان تعهدی برای خوانده ایجاد کرد: تامین دلیل نمی تواند به معنای الزام خوانده به انجام کاری یا ایجاد تعهد جدیدی برای او باشد. هدف فقط ثبت وضعیت موجود است، نه تغییر آن.
• نمی توان او را مجبور به کاری کرد (مثلاً ارائه سند با توسل به زور): اگر دلیلی نزد طرف مقابل باشد، تامین دلیل نمی تواند ابزاری برای مجبور کردن او به ارائه آن با زور یا اجبار فیزیکی باشد. این اقدام فقط وضعیت موجود را ثبت می کند، نه اینکه به تصرف یا انتقال چیزی منجر شود.
• فقط محدود به صورت برداری و حفظ است و ورود به ماهیت دعوا ممنوع است: کارشناس یا مأمور دادگاه مجاز نیستند در مورد ماهیت اصلی دعوا اظهارنظر کنند یا به دنبال اثبات تقصیر کسی باشند. وظیفه آن ها فقط صورت برداری دقیق از آنچه هست و ثبت وضعیت موجود است. قضاوت نهایی در مورد اعتبار این دلایل و ارتباط آن ها با ماهیت دعوا، به عهده دادگاه رسیدگی کننده به اصل دعوا است.

آیا تعیین طرف مقابل در درخواست تامین دلیل همیشه الزامی است؟ (با مثال های شفاف)

یکی از سوالات کلیدی و البته چالش برانگیز در مورد درخواست تامین دلیل، لزوم یا عدم لزوم تعیین مشخصات طرف مقابل است. ماده 151 قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان می کند که در درخواست تامین دلیل، باید مشخصات درخواست کننده و طرف او ذکر شود. این اصل، بر شفافیت و اطلاع رسانی به طرفین بنا شده است.

اصل لزوم تعیین

اهمیت شناسایی طرف دعوا در این است که اجرای قرار تامین دلیل، معمولاً با احضار طرف مقابل صورت می گیرد تا او نیز از فرآیند مطلع باشد و بتواند بر اجرای آن نظارت کند. این امر، رعایت حقوق دفاعی طرف مقابل را تضمین می کند و از سوءاستفاده های احتمالی جلوگیری می نماید.

استثناء: عدم امکان تعیین طرف مقابل

اما قانونگذار، در برخی موارد، استثنائی را برای این قاعده در نظر گرفته است. ماده 154 قانون آیین دادرسی مدنی بیان می دارد: در موردی که تعیین طرف مقابل ممکن نباشد، خواهان می تواند بدون معرفی وی تقاضای تامین دلیل نماید. این یعنی اگر متقاضی تامین دلیل واقعاً نتواند مشخصات طرف مقابل خود را شناسایی کند، درخواست او بدون ذکر مشخصات طرف مقابل نیز پذیرفته می شود و به جریان می افتد.

اثبات عدم امکان

در این حالت، مسئولیت اثبات عدم امکان شناسایی طرف مقابل بر عهده درخواست کننده است. یعنی متقاضی باید به دادگاه توضیح دهد و مستند کند که چرا قادر به شناسایی طرف مقابل خود نیست. این موضوع می تواند از طریق ارائه دلایل و مستندات مناسب انجام شود.

پیامدهای عدم تعیین

اگرچه در موارد استثنایی امکان عدم تعیین طرف مقابل وجود دارد، اما باید توجه داشت که تعیین طرف مقابل برای احضار وی و اجرای صحیح قرار تامین دلیل اهمیت زیادی دارد. بدون شناسایی طرف مقابل، ممکن است در مراحل بعدی اجرای قرار یا استفاده از دلایل تامین شده، با چالش هایی مواجه شد.

مثال های کاربردی

برای روشن شدن این موضوع، به چند مثال کاربردی توجه کنید:

• مثال اتومبیل خسارت دیده که عامل خسارت ناشناس است: فرض کنید اتومبیل شما در یک تصادف (مثلاً برخورد یک شیء ناشناس) خسارت دیده است و شما نمی توانید عامل خسارت را شناسایی کنید. در این حالت، شما می توانید بدون ذکر مشخصات طرف مقابل، درخواست تامین دلیل از نوع، محل و میزان خسارات وارده به اتومبیل خود را بدهید. دادگاه در چنین شرایطی به دلیل عدم امکان شناسایی طرف مقابل، درخواست شما را می پذیرد و قرار تامین دلیل صادر می کند.
• مثال موجری که می خواهد تغییر شغل مستأجر را تامین دلیل کند: فرض کنید یک موجر متوجه شده است که مستأجر او برخلاف قرارداد، شغل خود را در ملک استیجاری تغییر داده است. در این حالت، موجر برای اثبات تخلف مستأجر، نیاز به تامین دلیل دارد. در اینجا، مشخصات مستأجر (طرف مقابل) کاملاً مشخص و قابل شناسایی است. بنابراین، موجر نیاز به ذکر مشخصات مستأجر در درخواست تامین دلیل خود دارد و نمی تواند بدون تعیین طرف مقابل، چنین درخواستی را مطرح کند.

این مثال ها نشان می دهند که تشخیص لزوم یا عدم لزوم تعیین طرف مقابل، بستگی به موقعیت خاص و امکان شناسایی او دارد. در هر حال، اصل بر تعیین طرف مقابل است، مگر اینکه متقاضی بتواند عدم امکان شناسایی را به اثبات برساند.

نتیجه گیری

در دنیای حقوقی پیچیده امروز، تامین دلیل ابزاری حیاتی و قدرتمند برای حفاظت از حقوق اشخاص است. درک صحیح از این مفهوم، به ویژه با توجه به آخرین تغییرات قانونی، می تواند تفاوت بزرگی در سرنوشت یک دعوا ایجاد کند. همانطور که در این مقاله به تفصیل بررسی شد، مرجع صالح برای درخواست تامین دلیل، دادگاه صلح است و این تغییر مهم، بر اساس قانون جدید شوراهای حل اختلاف مصوب سال 1402 صورت گرفته است. این امر نشان از تمرکز و تخصصی تر شدن فرآیندهای قضایی دارد.

اهمیت فوریت در تامین دلیل، نحوه صحیح طرح درخواست و لزوم درج مشخصات دقیق در آن، همگی از نکات کلیدی هستند که هر متقاضی باید به آن ها توجه ویژه ای داشته باشد. درک این موضوع که تامین دلیل صرفاً یک درخواست حفاظتی است و نه یک دعوا، و ارزش اثباتی آن تنها یک اماره قضایی است، به ما کمک می کند تا انتظارات واقع بینانه ای از این اقدام حقوقی داشته باشیم.

در نهایت، اگر خود را در شرایطی می بینید که بیم از بین رفتن دلایل و مدارک حقوقی تان وجود دارد، تامین دلیل راهکاری مطمئن برای حفظ حقوق شماست. با این حال، با توجه به پیچیدگی های حقوقی و لزوم رعایت دقیق تشریفات قانونی، همواره توصیه می شود پیش از هر اقدامی، با وکلای متخصص و حقوقدانان مجرب مشورت کنید. این مشورت نه تنها به شما کمک می کند تا با اطمینان کامل نسبت به مرجع صالح و روند اقدام، درخواست خود را پیگیری کنید، بلکه تضمین می کند که تمامی مراحل به صحیح ترین و کارآمدترین شکل ممکن انجام شود و حقوق شما به بهترین نحو حفظ گردد.

منابع

• قانون آیین دادرسی مدنی (با تاکید بر مواد 149، 150، 151، 152، 154 و 155).
• قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402/06/22 (با تاکید بر بند 7 ماده 12).