وقتی سنجش سرانه مطالعه باعث تحقیر ملی می شود

دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور با اشاره به رواج رویکرد کمّی نگر در سنجش سرانه مطالعه می گوید: این رویکرد متاسفانه گاهی رنگ وبوی تحقیر ملی هم به خود گرفته و بعضی با تمسک به این سنجه، به شماتت ایرانیان به عنوان مردمی کتاب نخوان پرداخته اند.

به گزارش دکتر شهاب، مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور به مساله خواندن و مطالعه کردن پرداخته و از تفاوت آن ها می گوید. او همچنین از تنظیم متنی به نام «سند ملی ترویج خواندن» خبر می دهد که در شورای فرهنگ عمومی تصویب شده و قرار است جایگزین «سند نهضت مطالعه مفید» و  «سند ترویج فرهنگ کتاب و کتاب خوانی» شود.

در ادامه مشروح این گفت وگو را می خوانید:

دو سال است که سکاندار نهاد کتابخانه های عمومی کشور هستید. یکی از تغییرات در این مدت، تغییر ادبیات مدیریتی نهاد بوده است؛ مثلاً استفاده از اصطلاح «خواندن» و ترکیبات آن در صحبت های شما و سایر همکارانتان کاملاً مشخص است. ابتدا توضیح دهید که منظور شما از خواندن دقیقاً چیست؟

ابتدا این را خدمت شما عرض کنم که کاربرد واژه «خواندن» ابداع من و همکارانم نیست و این طور هم نیست که ما منظوری جداگانه ای از این واژه داشته باشیم. اصطلاح پذیرفته شده جهانی در این حوزه، اصطلاح «خواندن» است که کاملاً متفاوت و گسترده تر از بحث مطالعه است. پژوهشهای مربوط به خواندن چند دهه است در دنیا رواج دارد. در ایران هم در یک دهه اخیر، با محوریت نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مباحث خواندن در سطح پژوهش و آموزش مورد توجه قرار گرفته است. اما آنچه در این دو سال اخیر اتفاق افتاده تلاش برای اجرا و عملیاتی کردن این مفاهیم نظری است؛ چراکه معتقد به حل مسیله با ابتنا به تجربه و علم هستیم. به نظرم ما کمی دیر به این حوزه ورود کرده ایم. بحث بسیار مهم «مطالعات خواندن» در گروه های دانشگاهی و در میان استادان رشته علم اطلاعات و دانش شناسی اساساً موضوعی بسیار تازه و حتی مهجور است. من در ادامه اگر لازم بود، اشاره خواهم کرد که چه آسیب هایی از این تاخیر متوجه ما شده است.

اشاره کردید به تفاوت خواندن و مطالعه و گستره بیشتر خواندن. این مطلب را بیشتر توضیح دهید.

بنده و همکارانم چند بار و در مناسبت های مختلف در این باره صحبت کرده ایم. مختصراً عرض می کنم که این دو واژه، هم در معنا و هم در خاستگاه، متفاوت هستند. البته در زبان انگلیسی این اختلاف مفهومی بیشتر به چشم می آید. مطالعه معمولاً مستلزم خواندن است، اما مانند خواندن نیست؛ زیرا شامل فعالیت های دیگری مانند تحقیق یا تمرین هم می شود. فرایند مطالعه اغلب با فعالیت های آموزشی یا تحصیلی همراه است. به همین دلیل «خواندن» اصطلاح گسترده تری است که شامل عمل مرور مطالب نوشته شده هم می شود، در حالی که مطالعه شامل یک عمل متمرکزتر و هدفمندتر است. خواندن را می توان برای اهداف مختلفی مثل سپری کردن اوقات فراغت، آگاهی عمومی و یا سرگرمی انجام داد. از طرف دیگر، «مطالعه» اغلب نیازمند تلاش برای یادگیری، تجزیه وتحلیل و دریافت اطلاعات خاص است. در اینکه چرا واژه مطالعه در ادبیات کتابخانه ها و کتابداری ایران بیشتر مصطلح است پاسخ دقیقی وجود ندارد، اما دو فرضیه مطرح است: یکی این که یا به دلیل ترجمه اشتباه این قضیه روی داده و یا این که چون کتابخانه های دانشگاهی قبل از کتابخانه های عمومی، به معنای مدرن آن، در ایران شکل گرفته اند و سال ها محوریت با آن ها بوده و چون کتابخانه های دانشگاهی به دلیل کارکرد آموزشی دانشگاه با معنای مطالعه قرابت بیشتری داشته اند این واژه بیشتر گسترده شده است.

سند ملی ترویج خواندن

همین جا خوب است به نکته دیگری در این ارتباط اشاره کنم. نهاد کتابخانه ها متنی را به نام «سند ملی ترویج خواندن» تنظیم کرده است که در شورای فرهنگ عمومی تصویب شده و در حال حاضر در شورای عالی انقلاب فرهنگی در نوبت تصویب است. پیشنهاد نهاد این است که این سند جایگزین «سند نهضت مطالعه مفید» و  «سند ترویج فرهنگ کتاب و کتاب خوانی» شود. این دو سند که یکی 12 سال و دیگری 6 سال از تصویب و ابلاغ شان می گذرد، به دلایلی به مرحله اجرا نرسیده اند. در سند ملی ترویج خواندن اولاً به چرخه اجرایی موضوع توجه کرده ایم و ثانیاً بحث را از مفهوم مطالعه به خواندن انتقال داده ایم. در ماده اول این سند، مفهوم خواندن را این طور تعریف کرده ایم: «فرایند فعّال شناختی-مهارتی است شامل رمزگشایی از نمادهای نوشتاری یا گفتاری زنجیره وار و منسجم به منظور استنتاج معانی از مواد خواندنی که مفاهیم و پیام ها به وسیله آن درک و دریافت می شود. خواننده در این فرایند، پس از کشف پیام متن و مبتنی بر آموخته های پیشین، در پی کشف معانی تازه برمی آید، نه فقط انباشت اطلاعات و افزایش کمّی سواد اطلاعاتی». این تعریف البته فنی و مناسب برای سندنویسی است، اما تکمله خوبی است برای پاسخ به سوال شما درباره تفاوت بین مطالعه و خواندن. البته من بعداً درباره این سند مفصلاً صحبت خواهم کرد.

انتظار شما از این تغییر ادبیات چیست؟ به عبارت دیگر خروجی این تغییر در نگاه چه خواهد بود؟

ببینید، همیشه این مفاهیم هستند که به رفتار و کارها معنی می دهند. ما اگر در لایه مفاهیم و مبانی، تکلیف خود را مشخص نکنیم، در عمل هم راه به جایی نخواهیم برد. اولین اتفاقی که با تغییر نگاه روی می دهد، به رسمیت شناختن خواندن در چند ساحت جدید است. یکی اینکه ما در این نگاه، خواندن را محدود به متن کلاسیک یا کتاب نمی دانیم. من با خوب و بد بودن آن کاری ندارم، اما بخواهیم یا نخواهیم، بخشی از خواندن معطوف به متون غیرکتابی است. نباید صورت مسیله را پاک کنیم؛ چراکه با نادیده گرفتن ما و به رسمیت نشناختن آن اتفاقی نمی افتد. مسیله دیگر این است که خواندن برای اهداف غیر از یادگیری هم مهم است. بعضی پیمایش های معتبر جهانی نشان می دهد که خواندن برای لذت مهم است و یا حتی مهم ترین شکل خواندن است. این دو تفاوت فقط نمونه هایی از نتایج تغییر در نگاه است. اگر بخواهیم در این خصوص صحبت کنیم یک مصاحبه جداگانه یا حتی یک جستار مفصل لازم است.

حالا برگردیم به آسیب هایی که در پاسخ به سوال اول اشاره کردید. نگاه قبلی به حوزه خواندن و مطالعه چه تاثیر منفی و آسیب هایی داشته است؟

واقعیت این است که چون مبانی نظری مشخصی در این حوزه وجود نداشته، برای پرشدن این جای خالی، برخی مسایل که عموماً پایه علمی مشخصی هم ندارند، برجسته شده اند که مهم ترین آن همین رواج رویکرد کمّی نگر در سنجش سرانه مطالعه است. این رویکرد متاسفانه گاهی رنگ وبوی تحقیر ملی هم به خود گرفته و بعضی با تمسک به این سنجه، به شماتت ایرانیان به عنوان مردمی کتاب نخوان پرداخته اند؛ غافل از این که اساساً سنجش و مقایسه این موضوع در میان ملت ها، به دلیل تفاوت های مهمی مثل زبان و سواد و فضای نشر، کار صحیحی نیست. یا به برخی مسایل هم واقعاً کم توجهی شده است که نمونه بارز آن موضوعاتی مثل مهارت های خواندن و ناتوانی خواندن یا نارساخوانی است. بعضی از پژوهش ها مساله نارساخوانی در حداقل 10 درصد از دانش آموزان ما را تایید می کند. در خصوص بزرگسالان اوضاع اصلاً مناسب نیست؛ چون حتی آمار مشخصی وجود ندارد. بر این نکته تاکید کنم که مسیله شدن موضوع کتاب و کتاب خوانی در جامعه ما به عنوان یک موضوع تمدنی و ارزشی، که بزرگان ما هم بارها بر آن تاکید کرده اند، امر دیگری است که باید با دقت به آن پرداخت.

برای ایجاد این تغییر در نگاه چه باید کرد و شما چه کارهایی انجام داده اید؟

برای تغییر لازم است در سطح سیاست گذاری و کلان به این موضوع پرداخته شود؛ یعنی اینکه باید بپذیریم  برخی از برداشت های ما از مسیله اشتباه بوده است. همین طور بپذیریم که اطلاعات ما در این موضوع محدود است و سعی کنیم به مسیر درست برگردیم. لازمه سیاست گذاری صحیح، داشتن داده های دقیق است. نهاد برای دست یابی به این داده ها برای اولین بار در کشور پیمایش «عادت های خواندن ایرانیان» را با استانداردهای بین المللی طراحی کرده و در حال اجرای آن هستیم. یکی دیگر از طرح های کلان نهاد در خصوص تدوین اسناد سیاستی است که همان طور که گفتم «سند ملی ترویج خواندن» از جمله آنهاست. 

منظور از عادت های خواندن چیست؟

عادت های خواندن یعنی هر آنچه ذیل ابعاد مختلف رفتار خواندن قرار می گیرد؛ از بعد ادراکی و شناختی؛ مثل علت خواندن یا نخواندن، نگاه به خواندن؛ بعد زبانی مانند مهارت های خواندن؛ بعد زمانی مانند زمان خواندن و مدت خواندن؛ بعد فناوری مانند خواندن دیجیتال و ابعاد دیگر. به عبارت دیگر ما می خواهیم بدانیم افراد چرا می خوانند، چه چیزی می خوانند، چقدر می خوانند، چه زمانی می خوانند، چگونه می خوانند و… . همین بحث عادت های خواندن هم یکی از موضوعاتی است که از آن غفلت شده است. عادت های خواندن، داده های متنوع و گسترده ای را پوشش می دهد؛ بنابراین، برای سیاست گذاری در حوزه کتاب، کتابخانه عمومی و حتی حوزه کلان تر فرهنگ، وجود این داده ها حتماً لازم و ضروری است.

 پیمایش عادت های خواندن ایرانیان

پیمایش های زیادی درباره سرانه مطالعه و موضوعات مشابه انجام شده است. پیمایش عادت های خواندن ایرانیان به دنبال چیست و چه تفاوتی با این پیمایش های مرسوم دارد؟

پیمایش عادت های خواندن در دنیا مرسوم است و به وسیله آن داده های متنوع مربوط به رفتار خواندن افراد یک جامعه احصا و بررسی می شود. ما هم در ایران، با در نظر گرفتن تمام اقتضایات بومی جامعه خودمان و با هدف پوشش حداکثری طیف ها و گروه های سنی مختلف، پیمایش ملی عادت های خواندن ایرانیان را طراحی کرده ایم. از ابتدا هم بنای ما این بود که ابزار پیمایش طوری ساخته شود که خروجی دادها معطوف به اهداف سیاستی باشد. در خصوص تفاوت این پیمایش با پیمایش های مرسوم هم نکات زیادی وجود دارد. اول این که این پیمایش برخلاف سرانه مطالعه، به دنبال سنجش سرانه نیست. دوم این که پیمایش عادت های خواندن صرفاً افرادی را که می خوانند شامل نمی شود، بلکه افرادی را که نمی خوانند هم پوشش می دهد. سوم این که عادت های خواندن را با درنظرگرفتن طیف وسیعی از متغیرها می سنجد. در واقع این پیمایش، نگاه جدید به خواندن را تبیین می کند و به آن عمق می بخشد.

با این توصیفات، نتایج این پیمایش فقط به کار نهاد کتابخانه ها نمی آید و می تواند برای بسیاری از دستگاه های فرهنگی قابل استفاده باشد. در مورد فرایند اجرا و نحوه انتشار نتایج آن بیشتر توضیح دهید؟

این پیمایش با مشارکت دانشگاه تهران و مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در حال اجرا ست و به صورت میدانی در 31 استان کشور و مناطق شهری و روستایی انجام می شود. در این پیمایش 10 هزار نفر از هموطنان به 30 سوال در ارتباط با عادت های خواندن خودشان پاسخ خواهند داد. پس از پایان پیمایش، تحلیل داده ها شروع خواهد شد. ما محدودیتی در انتشار نتایج این پیمایش نداریم و آن را در اختیار همه سازمان ها و نهادهای سیاست گذار فرهنگی و رسانه های مربوط قرار خواهیم داد.

ممنونم از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. در انتها اگر نکته ای هست بفرمایید؟

ان شاءالله بتوانیم این حرکت علمی را ادامه دهیم و به صورت متناوب این پیمایش اجرا شود. من هم از جامعه علمی و دانشگاهی کشور و هم از اصحاب رسانه دعوت می کنم بیشتر از پیش به این موضوعات بپردازند.

پایان خبر دکتر شهاب