علت اقبال به «لیلی و مجنون» چیست؟

قدرت قاسمی پور معتقد است عشق افلاطونی که در «لیلی و مجنون» مطرح شده، شاید عاملی بر اقبال بیشتر به این اثر نسبت به دیگر آثار نظامی گنجوی باشد.

 این استاد دانشگاه و نظامی پژوه در گفت وگو با دکتر شهاب، درباره شهرت و فراگیری «لیلی و مجنون» نسبت به دیگر آثار نظامی، اظهار کرد: نظامی پنج اثر با عنوان های «مخزن الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندرنامه» دارد که واقعیت این است که علاوه بر «لیلی و مجنون» در میان «پنج گنج» نظامی «خسرو و شیرین» نیز بسیار معروف است.

 او با بیان اینکه نظامی در طول تاریخ تاثیر بسیاری بر شاعران گذاشته است، گفت: کسانی که از نظامی و آثارش تقلید کرده اند شاید نزدیک به صدنفر باشند که معروف ترین آن ها امیرخسرو دهلوی در هندوستان بوده است. در ادبیات ایران کسی به اندازه نظامی مورد تقلید قرار نگرفته است.

قاسمی پور تاکید کرد: اشتهار و شهرت آثار نظامی فراتر از تمدنِ اسلامی – ایرانی بوده و آثارش در چین و هندوستان و ترکیه و کشورهای آسیای میانه، شهرت داشته است.

 او سپس بیان کرد: این طور نیست که نظامی و آثارش در میان عامه مردم مشهور یا مورد مطالعه نباشند، البته شاید در قیاس با شاهنامه شهرت بیشتری نداشته باشند؛ خب شاهنامه این فرصت را داشته با نقالی و طومارهایی که بوده خوانده شود و به اجرا دربیاید اما آثار نظامی این فرصت را نداشتند.

این استاد دانشگاه با تاکید بر تاثیرگذاری نظامی بر ادبیات فارسی گفت: تاثیر آثار نظامی هم بر متونی بوده که به تقلید از او نوشته شده اند و هم مربوط است به ارجاع و تلمیح به شخصیت های داستان های او همچون خسرو، شیرین، فرهاد، لیلی و مجنون در شعر شاعرانی همچون حافظ و مولانا و سعدی تا شاعران امروزی.

 او افزود: «لیلی و مجنون» و «خسرو و شیرین» در میان آثار نظامی در ادبیات عامه خیلی مشهور  بوده و هستند ولی اثر دیگرش یعنی «هفت پیکر» که زندگی رزمی و بزمی بهرام گور است به لحاظ ساختار داستان پردازی و سازه های روایی که در آن هست، شاید ادبی تر باشد ولی خب کمتر شهرت پیدا کرده است.

قاسمی پور خاطرنشان کرد: اینکه «لیلی و مجنون» در بین مردم و شاعران گسترش  پیدا کرده شاید به سبب نوع عشقی که در این داستان مطرح شده، باشد؛ این عشق فراجسمانی است. در آثار دیگر نظامی که منظومه های غنایی هستند، عشق بر مبنای جسم است، اما در این اثر نوعی عشق را که از آن با عنوان «عشق افلاطونی» یاد می شود می بینیم؛ عشقی فراتر از جسم همراه با سوز و گداز و هجران؛ عشقی فارغ از غرایز، عشقی پاک و مقدس که گاه دستمایه شاعران عارف هم قرار می گیرد. با توجه به رسوب و انباشتِ مفاهیم عشق عرفانی در ادبیات ما، شاید اقبال به این داستان از این جهت باشد.

 این نظامی پژوه در پاسخ به اینکه شاهنامه داستان رزم و آثار نظامی داستان بزم است، اظهار کرد: داستان های شاهنامه، داستان های حماسی هستند که گویای یک نوع مسایل مربوط به دلاوری، جنگ آوری، میهن دوستی و وطن دوستی هستند و در مناطق گوناگون ایران از خراسان گرفته تا مناطق مختلف زاگرس نشین و آذربایجان و مناطق گوناگون به این مسایل ملی و پهلوانی علاقه داشته و دارند، در واقع جمع کثیری از مردم خودشان را در این آثار می دیدند و می بینند.

قاسمی پور ادامه داد: البته این امر به معنای این نیست که کسانی مانند حافظ و سعدی و نظامی در میان مردم حضور نداشته اند بلکه نقالی بیشتر برای شاهنامه فردوسی رخ داده است. وگرنه زمانی که خود حافظ زنده بود، اشعارش در نقاط مختلف معروف بود، اما روحیه پهلوانی و میهن دوستی و وطن دوستی  و امکان اجرای اشعار بر پرده و طومارها عاملی بوده که شعرهای شاهنامه مخاطب به خود جلب می کرده است. نقالی با کنش همراه بوده و فضای اجتماعی نیز امکان چنین اجراهایی می داده، اما این امکان برای «لیلی و مجنون» و «خسرو و شیرین» کمتر بوده و بیشتر در خلوت چنین اشعاری را می خواندند و یا در ضمن اشعار می آمده است. درواقع، شعر حماسی، در پرده نمایش امکان تجلی و اجرا و خوانش می یابد، لیکن شعر غنایی مربوط ساحتِ خلوت است.

قدرت قاسمی پور

 پایان خبر دکتر شهاب