روستای خرانق در یزد

آیا به دنبال تجربه ای منحصربه فرد در دل کویر ایران هستید؟ روستای خرانق در استان یزد گنجینه ای پنهان از تاریخ و معماری کویری است که شما را به سفری در زمان دعوت می کند. این روستای باستانی با قلعه خشتی عظیم و منارجنبان اسرارآمیز خود نه تنها دیدنی های تاریخی شگفت انگیزی را پیش رویتان قرار می دهد بلکه روایتی زنده از شیوه زندگی و سازگاری با شرایط دشوار کویر را به نمایش می گذارد. با ما همراه شوید تا در این محتوا زوایای مختلف این روستای شگفت انگیز را کشف کنید و برای سفر خود به خرانق برنامه ریزی کنید.

تاریخچه روستا و منار خرانق یزد

روستای خرانق که در گذشته با نام هایی چون خورانق یا خورنق شناخته می شده در ۶۰ کیلومتری شهر اردکان و ۸۵ کیلومتری شمال شرقی یزد واقع شده است. وجه تسمیه آن را به معنای محل برآمدن خورشید یا محل تولد خور می دانند که ریشه در واژه پارسی باستان هورنه دارد.

این روستا دارای قدمتی بسیار طولانی است؛ برخی منابع قدمت آن را تا ۴۵۰۰ سال تخمین می زنند. خرانق به دو بخش جدید و قدیم تقسیم می شود. بخش جدید محل سکونت امروزی اهالی است در حالی که بخش قدیم یا قلعه خرانق هسته تاریخی روستاست که زمانی مرکز زندگی مردم بوده و امروزه خالی از سکنه است اما به عنوان یک جاذبه تاریخی مهم مورد بازدید قرار می گیرد.

موقعیت خرانق در ناحیه کوهستانی استان یزد و نزدیکی به معادن غنی سنگ آهن اورانیم باریتین و روی همچنین پناهگاه حیات وحش دره انجیر با گونه های جانوری متنوع بر اهمیت جغرافیایی و تاریخی آن افزوده است. وجود سازه های باستانی مانند پل آبراه و کاروانسراهایی که قدمت برخی از آن ها به دوره ساسانی می رسد نشان از اهمیت این منطقه در مسیرهای تجاری و ارتباطی گذشته دارد.

معماری روستای خرانق

معماری روستای خرانق به ویژه در بخش قدیمی آن که همان قلعه خشتی است نمونه ای برجسته از سازگاری با اقلیم گرم و خشک کویر است. مصالح اصلی به کار رفته در ساخت بناها خشت و گل است که عایق حرارتی بسیار خوبی در برابر نوسانات شدید دمای شب و روز کویر محسوب می شوند.

بافت ساختمانی قلعه بسیار متراکم بوده و معابر آن باریک و اغلب سرپوشیده هستند. این ویژگی ها نه تنها برای ایجاد سایه و کاهش دما مفید بوده اند بلکه نقش دفاعی نیز داشته اند. خانه ها معمولاً دو یا سه طبقه هستند و برخلاف معماری رایج مناطق گرم و خشک بیشتر آن ها فاقد حیاط مرکزی هستند به جز چند واحد معدود.

دیوارهای ضخیم خشتی سقف های گنبدی و استفاده از تیرهایی از جنس چوب و حصیرهای الیافی از دیگر ویژگی های معماری این خانه هاست. در برخی قسمت ها از ملاط کاهگل برای پوشش بیرونی و از گچ برای تزئینات داخلی استفاده شده است. طبقه زیرین خانه ها اغلب برای نگهداری احشام طیور یا انبار علوفه و غلات کاربرد داشته است.

جاهای دیدنی خرانق

روستای تاریخی خرانق مجموعه ای ارزشمند از دیدنی ها را در خود جای داده که هر یک بخشی از تاریخ و فرهنگ این منطقه را روایت می کنند. از سازه های دفاعی و مسکونی گرفته تا بناهای مذهبی و خدماتی همگی تصویری زنده از زندگی در کویر در دوران گذشته ارائه می دهند. مهم ترین جاذبه های خرانق شامل قلعه باستانی منارجنبان کاروان سرا مسجد جامع و حسینیه حمام پل آبراه و مزار بابا خادم است که بسیاری از آن ها در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند.

قلعه خرانق

قلعه خرانق یکی از بزرگ ترین قلعه های مسکونی روستایی در استان یزد و مهم ترین جاذبه این روستاست. این قلعه با وسعتی حدود یک هکتار یادگاری ارزشمند از دوران گذشته است که برای محافظت از ساکنان در برابر حملات راهزنان ساخته شده بود. قدمت این سازه عظیم خشتی به درستی مشخص نیست اما برخی آن را تا ۴۵۰۰ سال تخمین می زنند.

این قلعه به دلیل داشتن خانه های دو و سه طبقه در نوع خود کم نظیر است و مانند نمایشگاهی است که غرفه های آن از خشت و گل ساخته شده اند. قلعه خرانق تا چند دهه پیش هنوز محل زندگی اهالی روستا بود اما به دلیل فرسودگی ساکنان آن به بخش جدید روستا نقل مکان کرده اند. این قلعه در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۵۰۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ویژگی های دفاعی قلعه

قلعه خرانق با هدف دفاع و ایجاد امنیت برای ساکنان طراحی و ساخته شده است. حصار بلند خشتی و گلی به همراه شش برج نگهبانی شامل یک برج در شمال یکی در جنوب غربی و چهار برج در جبهه غربی محدوده امنی را برای قلعه ایجاد کرده بودند. چهار دروازه به نام های دروازه بالا پایین رضا خان سرداری و خالو نیز در اطراف این حصار قرار داشته اند.

یکی از بارزترین ویژگی های دفاعی قلعه مسیرهای پیچ درپیچ و باریک داخلی آن است. این کوچه های تودرتو حرکت مهاجمان را کند می کرده و امکان غافلگیری آن ها را فراهم می نموده است. یکی از این کوچه ها به «کوچه گرگ» معروف بوده که محلی برای به دام انداختن راهزنان محسوب می شده است. در گذشته دورتادور قلعه را خندقی عمیق احاطه کرده بود. همچنین بخش پایینی خانه ها معمولاً فاقد پنجره یا در رو به بیرون بود تا از نفوذ مهاجمان جلوگیری شود.

ساختار خانه های قلعه

قلعه خرانق شامل حدود ۸۰ واحد مسکونی است که بیشتر آن ها دارای دو یا سه طبقه هستند. طراحی این خانه ها متناسب با وضعیت اقتصادی و اجتماعی ساکنان متفاوت بوده است. دیوارهای خانه ها از خشت و گل ساخته شده و سقف ها گنبدی شکل هستند که با استفاده از تیرهای چوبی و حصیرهای الیافی پوشانده شده اند. برای مسطح کردن کف اتاق ها از مخلوط خاک و آهک و برای پوشش سطوح بیرونی از ملاط کاهگل استفاده شده است.

تزئینات داخلی اتاق ها و ایوان ها نیز با گچ انجام می گرفته است. برخلاف خانه های رایج در مناطق کویری اکثر خانه های قلعه خرانق فاقد حیاط مرکزی هستند. طبقه زیرین این خانه ها اغلب برای نگهداری احشام و طیور یا به عنوان انبار علوفه و غلات مورد استفاده قرار می گرفته است. نکته جالب این است که ارتباط بین خانه ها تنها از طریق معابر عمومی داخل قلعه امکان پذیر بوده و خانه ها به یکدیگر راه نداشته اند.

منارجنبان خرانق

منارجنبان خرانق یکی از سه منارجنبان تاریخی قابل حرکت در ایران است و در داخل قلعه و در کنار مسجد جامع قرار دارد. آنچه این مناره را منحصربه فرد می کند قابلیت جنبیدن آن است که به وضوح قابل مشاهده است.

این مناره که از خود مسجد قدیمی تر است با ارتفاع ۱۵ متر از بام مسجد یکی از مرتفع ترین سازه های منطقه به شمار می رود و از فواصل دور نیز دیده می شود. در گذشته از این مناره به عنوان برج دیده بانی یا فانوس خانه استفاده می شده است. منارجنبان خرانق با شماره ۲۴۴۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری منار جنبان خرانق

منار جنبان خرانق سازه ای سه طبقه است که با مصالح خشت و گل ساخته شده است. این مناره دارای دو راه پله حلزونی مجزا برای رفت و برگشت است که در سازه آن تعبیه شده اند. این ساختار دوگانه در کنار روش خاص بنا به آن امکان جنبیدن می دهد.

در قسمت بالای مناره سازه ای چوبی وجود داشته که پس از کج شدن بر اثر زلزله و بادهای شدید توسط اهالی بریده و پایین آورده شده است. معماری این مناره نمونه ای از دانش فنی پیشینیان در ساخت سازه های مقاوم و در عین حال منعطف در برابر عوامل طبیعی مانند باد و زلزله است که امکان حرکت کنترل شده بخش بالایی آن را فراهم می آورد.

کاروان سرا خرانق

کاروان سرای خرانق یکی دیگر از بناهای تاریخی مهم این روستا است که در بخش جدیدتر و خارج از قلعه اصلی قرار دارد. بنای اولیه این کاروان سرا به دوره ساسانیان می رسد اما سازه فعلی آن پس از تخریب به فرمان محمد ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار مرمت و به سبک کاروانسراهای شاه عباسی بازسازی شده است. به همین دلیل گاهی به آن رباط شاهزاده نیز گفته می شود.

این کاروان سرا از نوع کاروانسراهای دشتی است که عموماً یک طبقه هستند و به شکل حیاط مرکزی ساخته شده است. دور تا دور حیاط اتاق ها و صفه هایی با طاق های هلالی قرار دارند. این کاروان سرا دارای چهار تیمچه است که سه تای آن ها مسقف و یکی بدون سقف است. کاروان سرای خرانق در تاریخ سوم اسفند ۱۳۷۷ با شماره ۲۲۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه به عنوان اقامتگاه بوم گردی برای مسافران مورد استفاده قرار می گیرد.

مسجد جامع و حسینیه خرانق

مسجد جامع و حسینیه متصل به آن در مرکز روستای خرانق واقع شده اند. مسجد جامع که قدمت آن به قرون هشتم تا دهم هجری قمری می رسد در داخل قلعه قرار دارد در حالی که حسینیه متصل به آن و نیز مسجدی کوچک تر در جلوی ورودی قلعه خارج از بافت اصلی قلعه بنا شده اند. شیب طبیعی زمین باعث شده تا حسینیه در سطحی پایین تر از مسجد جامع قرار گیرد.

مصالح اصلی به کار رفته در این بناها خشت و گل است هرچند در بخش هایی از نمای حسینیه و مناره آن از آجر نیز استفاده شده است. مسجد جامع شبستانی مربع شکل و غرفه هایی در اطراف صحن چند ضلعی دارد. در گذشته سنگ قبری با تاریخ ۴۹۹ هجری قمری در پشت منبر مسجد وجود داشته که اکنون در اداره میراث فرهنگی یزد نگهداری می شود. این مجموعه در تاریخ ۱۸ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۴۰ (همان شماره منارجنبان) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حمام خرانق

حمام تاریخی خرانق بنایی متعلق به دوره قاجار است که در نزدیکی کاروان سرا و کشتزارهای روستا واقع شده است. این حمام برای دسترسی آسان به آب قنات در محلی گودتر نسبت به قلعه و کمی بالاتر از سطح عمومی روستا ساخته شده بود. این جانمایی هوشمندانه امکان هدایت فاضلاب به زمین های اطراف قلعه را فراهم می کرد.

معماری حمام با استفاده از دیوارهای ضخیم و گود بودن بنا به منظور جلوگیری از اتلاف گرما طراحی شده بود. سقف حمام گنبدی است و روزنه های کوچکی در آن برای تامین نور تعبیه شده بود. حمام شامل بخش های مختلف یک حمام سنتی ایرانی از جمله ورودی هشتی سربینه (رختکن) میان در بینه خزینه تون (آتشدان) گرم خانه و گلخن (محل برافروختن آتش) بوده است. در اواخر دوره پهلوی با تعطیلی خزینه و کاشی کاری به حمام نمره تبدیل شد. این حمام در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۹ با شماره ۸۵۵۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

پل خرانق

پل خرانق که به پل آبراه نیز شهرت دارد سازه ای باستانی با قدمتی حدود ۱۰ قرن است. هدف اصلی از ساخت این پل انتقال آب از یک سمت رودخانه فصلی کال به سمت دیگر بود تا مزارع و باغ ها در آن سوی رودخانه آبیاری شوند. این پل در واقع قدیمی ترین پل انتقال آب در استان یزد محسوب می شود.

پل خرانق با طول ۴۰ متر و ارتفاع ۷.۵ متر ترکیبی از معماری ساسانی و رومی را به نمایش می گذارد. سازه اصلی آن از سنگ و ساروج ساخته شده است. در گذشته این پل در سیل ویرانگری آسیب دید و بخش هایی از طاق ها و سیل بند آن تخریب شد اما بعدها با افزودن سیستم انتقال آب جدیدتر مرمت و مورد استفاده قرار گرفت. امروزه با خشک شدن رودخانه این پل دیگر آب را منتقل نمی کند اما همچنان استوار ایستاده و به محلی برای بازدید و گذر تبدیل شده است. برخی اسناد قدمت آن را به دوره اشکانی نیز نسبت می دهند.

مزار بابا خادم

مزار بابا خادم یکی از بناهای مذهبی در روستای خرانق است که با گنبد آبی رنگ خود در میان کشتزارها و در گورستان روستا خودنمایی می کند. این بنا محل دفن یکی از خادمین امام رضا (ع) است که در مسیر سفر ایشان به مرو در این منطقه بیمار شد و درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.

بر روی مزار این خادم بنایی ساده با گنبدی فیروزه ای ساخته شده است. این بقعه در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. مزار بابا خادم به دلیل ارتباطش با سفر امام رضا (ع) و همچنین معماری ساده و گنبد زیبایش مورد توجه بازدیدکنندگان قرار می گیرد.

آینه های خرانق نما

آینه های خرانق نما جاذبه ای نسبتاً جدید در روستای خرانق هستند که در بستر خشک رودخانه و توسط هنرمند امیر حاجبی طراحی و اجرا شده اند. این مجموعه شامل ۹ آینه با قطرهای متفاوت است که بزرگ ترین آن ها دو متر و کوچک ترین آن ها ۴۰ سانتی متر قطر دارد.

هدف از ایجاد این آینه ها افزودن جاذبه های بصری به منطقه و ایجاد فرصتی برای عکاسی و تماشای انعکاس آسمان و محیط اطراف در آینه ها در دل کویر است. این آینه ها در کنار پل تاریخی خرانق قرار گرفته اند و ترکیبی از هنر معاصر و تاریخ باستانی را به نمایش می گذارند.

جاذبه های طبیعی

روستای خرانق علاوه بر جاذبه های تاریخی در ناحیه ای با پتانسیل های طبیعی نیز قرار دارد. موقعیت آن در منطقه کوهستانی استان یزد و نزدیکی به پناهگاه حیات وحش دره انجیر این منطقه را از نظر طبیعی نیز مورد توجه قرار می دهد. دره انجیر زیستگاه حیواناتی نظیر کل و بز میش و قوچ گربه وحشی سیاه گوش یوزپلنگ و هوبره است.

علاوه بر حیات وحش وجود معادن سنگ آهن اورانیم باریتین روی و گرانیت در نزدیکی خرانق نشان از غنای طبیعی منطقه دارد. چشم انداز کویری اطراف روستا به ویژه در زمان طلوع و غروب خورشید زیبایی خاصی دارد که برای طبیعت گردان جذاب است.

سایر دیدنی های خرانق

علاوه بر جاذبه های اصلی ذکر شده روستای خرانق دیدنی های دیگری نیز دارد که بخشی از تاریخ و فرهنگ آن را تشکیل می دهند. یکی از این موارد بقعه مشهدک است که در گورستان روستا قرار دارد. این بقعه از خشت و گل ساخته شده و بنا بر اعتقاد محلی محل نماز امام رضا (ع) در مسیر سفرشان به مرو بوده است.

همچنین بقایای برخی سازه ها و بناهای قدیمی دیگر در اطراف روستا و قلعه وجود دارد که هرچند ممکن است کمتر شناخته شده باشند اما برای علاقه مندان به تاریخ و معماری کویری جذابیت دارند و نشانه هایی از گذشته پرفراز و نشیب این منطقه هستند.

بهترین زمان سفر به خرانق

بهترین زمان برای بازدید از روستای خرانق با توجه به شرایط اقلیمی کویری منطقه اوایل بهار پاییز و زمستان است. در فصل بهار هوا بسیار مطبوع است و شکوفه های درختان منظره زیبایی ایجاد می کنند. پاییز و زمستان نیز به ویژه در طول روز هوا معتدل و دلپذیر است و خبری از تابش تند آفتاب نیست.

سفر در تابستان به خرانق توصیه نمی شود زیرا با وجودی که دمای هوا نسبت به مرکز استان یزد کمی خنک تر است تابش شدید آفتاب می تواند برای گردشگران آزاردهنده باشد. بنابراین برای تجربه سفری راحت و لذت بخش به خرانق فصول خنک سال را انتخاب کنید.

مسیر دسترسی

برای دسترسی به روستای خرانق می توانید از مسیرهای مختلفی استفاده کنید. این روستا در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر یزد و در ۵۰ کیلومتری شهرستان اردکان واقع شده است. اصلی ترین مسیر دسترسی به خرانق جاده اردکان به طبس است.

اگر از سمت یزد حرکت می کنید ابتدا به سمت اردکان بروید و سپس وارد جاده اردکان-طبس شوید. پس از طی مسافتی در این جاده به تابلوهای راهنمای روستای خرانق خواهید رسید. جاده دسترسی به روستا آسفالت بوده و تردد با خودروی شخصی به راحتی امکان پذیر است.

اقامت در روستای خرانق

برای اقامت در روستای خرانق و تجربه زندگی سنتی در دل کویر می توانید از اقامتگاه های بوم گردی موجود در روستا یا اطراف آن استفاده کنید. کاروان سرای تاریخی خرانق که مرمت شده یکی از گزینه های اقامتی منحصربه فرد در داخل خود روستاست که تجربه اقامت در یک بنای تاریخی را فراهم می کند.

علاوه بر کاروان سرا اقامتگاه های بوم گردی دیگری نیز در خرانق و مناطق نزدیک به آن وجود دارند که امکان اقامت با سبک و سیاق سنتی و آشنایی با فرهنگ محلی را برای گردشگران فراهم می آورند. اگر قصد اقامت در شهرهای اطراف مانند اردکان یا یزد را دارید می توانید بازدید از خرانق را به صورت یک سفر یک روزه برنامه ریزی کنید هرچند اقامت شبانه در روستا تجربه متفاوتی خواهد بود.

امکانات روستای خرانق

روستای خرانق با توجه به ماهیت تاریخی و گردشگری خود امکانات رفاهی و خدماتی محدودی را برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است. اصلی ترین امکان اقامتی کاروان سرای بازسازی شده است که به عنوان اقامتگاه بوم گردی فعالیت می کند. در بخش جدید روستا امکانات اولیه نظیر مغازه های کوچک و امکانات ارتباطی وجود دارد.

برای بازدید از قلعه و سایر بناهای تاریخی معمولاً نیازی به پرداخت ورودی نیست و امکان بازدید در طول روز فراهم است. با توجه به موقعیت روستا در منطقه کویری توصیه می شود در سفر به خرانق آب آشامیدنی کافی و سایر مایحتاج ضروری را به همراه داشته باشید.

سوغات خرانق

سفر به روستای خرانق فرصتی است تا با سوغات محلی این منطقه نیز آشنا شوید و یادگاری هایی از سفر خود به همراه ببرید. پسته و زردک (نوعی هویج محلی) از جمله محصولات کشاورزی منطقه هستند که می توانید به عنوان سوغات تهیه کنید.

علاوه بر محصولات کشاورزی دست بافته های زنان روستا نیز می تواند گزینه مناسبی برای سوغات باشد. چادر شب یکی از معروف ترین صنایع دستی زنان خرانق و مناطق اطراف است که با طرح ها و رنگ های زیبا بافته می شود و خرید آن به رونق اقتصادی مردم بومی منطقه کمک می کند.

مکان های دیدنی نزدیک به روستای خرانق

استان یزد و شهرستان اردکان دارای جاذبه های تاریخی و طبیعی متعددی در نزدیکی روستای خرانق هستند که می توانید بازدید از آن ها را در برنامه سفر خود بگنجانید. شهر اردکان خود دارای بناهای تاریخی مانند مسجد جامع و بازار است.

همچنین شهر میبد با نارین قلعه کاروان سرای شاه عباسی یخچال خشتی و کبوترخانه بزرگ خود در فاصله کمی از خرانق قرار دارد و یکی از مقاصد جذاب نزدیک محسوب می شود. بازدید از جاذبه های طبیعی مانند کویر و تپه های ماسه ای اطراف نیز می تواند تجربه سفر شما را کامل کند.

خانه ی برونی میبد اثری تاریخی که معماریش از تاریخ آن سخن می گوید

خانه برونی در شهرستان میبد یکی از بناهای تاریخی ارزشمند نزدیک به خرانق است که معماری آن گویای تاریخ و فرهنگ منطقه در دوران قاجار است. این خانه با بخش های مختلف نظیر حیاط مرکزی اتاق های تابستانی و زمستانی بادگیر و سرداب نمونه ای زیبا از معماری خانه های سنتی کویری محسوب می شود و بازدید از آن می تواند مکمل خوبی برای آشنایی با معماری تاریخی یزد باشد.

روستای خرانق کجاست؟

روستای خرانق در استان یزد در ۶۰ کیلومتری شهر اردکان و ۸۵ کیلومتری شمال شرقی یزد در مسیر جاده اردکان به طبس واقع شده است.

خرانق به چه معناست؟

نام خرانق که در گذشته خورانق یا خورنق نیز نامیده می شده به معنای محل برآمدن خورشید یا محل تولد خور است که ریشه در واژه پارسی باستان هورنه دارد.

جاهای دیدنی خرانق کدامند؟

مهم ترین جاهای دیدنی خرانق شامل قلعه باستانی منارجنبان کاروان سرا مسجد جامع و حسینیه حمام پل آبراه و مزار بابا خادم است.

مهم ترین جاذبه روستای خرانق کدام است؟

مهم ترین جاذبه روستای خرانق قلعه خشتی باستانی آن است که یکی از بزرگ ترین قلعه های مسکونی روستایی در استان یزد محسوب می شود و قدمتی طولانی دارد.

بهترین زمان سفر به خرانق چه زمانی است؟

بهترین زمان سفر به خرانق با توجه به اقلیم کویری منطقه اوایل بهار پاییز و زمستان است تا از آب و هوای مطبوع و دور از گرمای شدید تابستان بهره مند شوید.